Zawieszenie niewiary [Dobrowolne przyjęcie fikcji]

Zawieszenie niewiary [Dobrowolne przyjęcie fikcji]

Zawieszenie niewiary to unikanie — często opisywane jako dobrowolne — krytycznego myślenia i logiki przy rozumieniu czegoś, co jest nierealne lub niemożliwe w rzeczywistości, na przykład w dziele fikcji spekulatywnej, w celu uwierzenia w to dla przyjemności czerpanej z narracji.

Historycznie koncepcja ta wywodzi się z grecko-rzymskich zasad teatru, w których widownia ignoruje nierealność fikcji, by doświadczyć katharsis poprzez działania i przeżycia postaci.

Wyrażenie to zostało ukute i rozwinięte przez angielskiego poetę i filozofa Samuela Taylora Coleridge’a w jego dziele Biographia Literaria z 1817 roku: „to dobrowolne zawieszenie niewiary na chwilę, które stanowi poetycką wiarę”.

Pochodzenie

Zwrot ten po raz pierwszy pojawił się w Biographia Literaria angielskiego poety i estetyka Samuela Taylora Coleridge’a, gdzie zasugerował, iż jeżeli autor potrafi tchnąć w opowieść zawierającą nieprawdopodobne elementy „ludzkie zainteresowanie i pozory prawdy”, to czytelnik chętnie zawiesi osąd dotyczący nieprawdopodobieństwa narracji. Coleridge był zainteresowany przywróceniem fantastycznych elementów do poezji i rozwinął tę koncepcję, by uzasadnić, w jaki sposób nowoczesna, oświecona publiczność przez cały czas mogłaby czerpać przyjemność z tego typu literatury. Coleridge sugerował, iż jego twórczość, taka jak Ballady liryczne, stworzona we współpracy z Williamem Wordsworthem, zasadniczo polegała na próbie wyjaśnienia postaci i wydarzeń nadprzyrodzonych w sposób wiarygodny, tak by nierealne postacie i zdarzenia wyobraźni wydawały się prawdziwe i tworzyły wyraźny kontrast między fikcją a rzeczywistością. Coleridge odnosił się również do tej koncepcji jako do „poetyckiej wiary”, określając ją jako uczucie analogiczne do nadprzyrodzonego, które pobudza zdolności umysłu niezależnie od irracjonalności tego, co jest rozumiane.

Coleridge wspominał, że:

„Uzgodniono, iż moje wysiłki powinny być skierowane ku postaciom i osobom nadprzyrodzonym, lub przynajmniej romantycznym, jednak w taki sposób, aby przenieść z naszej wewnętrznej natury ludzkie zainteresowanie i pozory prawdy wystarczające, by zapewnić tym cieniom wyobraźni owo dobrowolne zawieszenie niewiary na moment, które stanowi poetycką wiarę. Pan Wordsworth natomiast miał za cel nadanie rzeczywistości codziennej uroku nowości oraz wzbudzenie uczucia analogicznego do nadprzyrodzonego, poprzez przebudzenie uwagi umysłu z letargu przyzwyczajenia i skierowanie jej ku pięknu i cudom świata przed nami.”

Koncepcja ta była już wcześniej znana w starożytności, szczególnie w rzymskich rozważaniach teoretycznych Horacego i Cycerona, którzy pisali w czasach rosnącego sceptycyzmu wobec zjawisk nadprzyrodzonych. W Sztuce poetyckiej Horacy użył cytatu Ut pictura poesis, co oznacza „jak w malarstwie, tak w poezji”. Według Davida Chandlera, Coleridge zaczerpnął swoje pojęcie również z Historia Critica Philosophiae Johanna Jakoba Bruckera, który cytował frazę assensus suspensione („zawieszenie zgody”); fraza Bruckera była unowocześnieniem wyrażenia adsensionis retentio („powstrzymanie się od zgody”) używanego przez Cycerona w Academica.

Koncepcja

Tradycyjna koncepcja zawieszenia niewiary, jaką zaproponował Coleridge, nie dotyczy zawieszania niewiary w realność postaci czy wydarzeń fikcyjnych, ale zawieszenia niewiary wobec zjawisk uznawanych za nieprawdopodobne. Można to zilustrować na przykładzie, gdy czytelnik zawiesza niewiarę w zjawiska nadprzyrodzone — symulując uczucia postaci doświadczającej tych zjawisk w narracji — zamiast tylko odnosić się do nieprawdopodobieństwa tych zjawisk w samej opowieści.

Wyrażenie „zawieszenie niewiary” zaczęto w późniejszym XX wieku używać luźniej, często w znaczeniu sugerującym, iż to odbiorca — a nie twórca — ponosi odpowiedzialność za osiągnięcie tego stanu. Może to odnosić się do gotowości widza do zignorowania ograniczeń medium, aby nie przeszkadzały one w akceptacji jego założeń. Te założenia mogą także angażować umysł, a choćby prowadzić do powstawania myśli, idei, sztuki i teorii. Na przykład podczas oglądania filmu widz musi zignorować fakt, iż ogląda inscenizację, i tymczasowo zaakceptować ją jako rzeczywistość, by czerpać z niej rozrywkę. Wczesne filmy czarno-białe są przykładem medium wizualnego, które z tego powodu wymaga zawieszenia niewiary. Obcość poznawcza (ang. cognitive estrangement) w fikcji polega na wykorzystaniu niewiedzy odbiorcy, by pobudzić zawieszenie niewiary.

Psychologia

Amerykański krytyk psychologiczny Norman N. Holland przedstawił neurobiologiczną teorię zawieszenia niewiary. Z punktu widzenia funkcjonowania mózgu, kiedy człowiek angażuje się w narrację dzieła fikcyjnego, jego mózg całkowicie przechodzi w tryb percepcyjny, znacznie mniej intensywnie angażując ośrodki odpowiedzialne za działanie lub planowanie działania; „poetycka wiara” jest aktem dobrowolnym, wspieranym przez wartość narracji, z którą się obcuje. W momencie, gdy odbiorca przestaje tylko odbierać, by zacząć myśleć o tym, co zobaczył lub usłyszał, następuje ocena „wartości prawdziwościowej” tego przekazu.

Krytyka

Filozofowie estetyki zwykle odrzucają twierdzenia, iż „zawieszenie niewiary” trafnie opisuje relację między ludźmi a „fikcją”. Amerykański filozof Kendall Walton zauważył, iż gdyby widzowie rzeczywiście zawieszali niewiarę podczas oglądania horroru i przyjmowali obrazy jako bezwzględny fakt, reagowaliby w sposób realistyczny, co byłoby niepraktyczne i sprzeczne z bezpieczną naturą oglądania filmu jako rozrywki. Na przykład, gdyby ten sposób rozumowania miał powszechne zastosowanie, widzowie próbowaliby pomagać zagrożonym postaciom na ekranie albo dzwoniliby na policję, widząc morderstwa przedstawione w filmie.

Nie wszyscy autorzy uważają, iż „zawieszenie niewiary” trafnie oddaje relację odbiorcy do dzieł sztuki wyobrażeniowej. J. R. R. Tolkien zakwestionował tę koncepcję w eseju O baśniach, wybierając zamiast niej paradygmat „wiary wtórnej” (ang. secondary belief), oparty na wewnętrznej spójności rzeczywistości: aby narracja działała, czytelnik musi uwierzyć, iż to, co czyta, jest prawdziwe w obrębie wtórnej rzeczywistości świata fikcyjnego. Skupiając się na stworzeniu wewnętrznie spójnego świata, autor umożliwia zaistnienie wiary wtórnej. Tolkien argumentował, iż zawieszenie niewiary jest potrzebne tylko wtedy, gdy dzieło nie zdołało stworzyć tej wiary wtórnej — a więc od tego momentu czytelnik przestaje być zanurzony w opowieści i musi podjąć świadomy wysiłek, by zawiesić niewiarę, lub zrezygnować z dalszego zaangażowania.

Źródło: Suspension of disbelief

Zobacz na: Teoria myślenia narracyjnego
Hiperrzeczywistość
Środek przekazu jest przekazem | Medium jest przekazem – Marshall McLuhan

Zawieszenie niewiary – co to jest?