Zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro) to dla wielu par szansa na upragnione rodzicielstwo. Procedura ta jednak wiąże się nie tylko z aspektami medycznymi, ale również z szeregiem uwarunkowań prawnych i etycznych, które warto poznać zanim rozpocznie się leczenie. W Polsce kwestie związane z leczeniem niepłodności regulują przede wszystkim ustawa o leczeniu niepłodności z 25 czerwca 2015 r. oraz liczne rozporządzenia wykonawcze. Dodatkowo od 1 czerwca 2024 r. działa program wsparcia in vitro finansowany przez Ministerstwo Zdrowia, który umożliwia korzystanie z bezpłatnych procedur parom dotkniętym niepłodnością. Niniejszy artykuł przybliża najważniejsze zapisy prawne związane z in vitro, wyjaśnia, kto może skorzystać z tych procedur, jakie są zasady dawstwa komórek rozrodczych i zarodków oraz na co zwrócić uwagę w przededniu rozpoczęcia leczenia.
Ustawa o leczeniu niepłodności – podstawy prawne
Ustawa o leczeniu niepłodności, która weszła w życie 1 listopada 2015 r., jest pierwszym kompleksowym aktem prawnym regulującym procedury medycznie wspomaganej prokreacji w Polsce. Określa ona m.in. zasady ochrony zarodka i komórek rozrodczych, sposoby leczenia niepłodności, także z zastosowaniem procedury in vitro, zadania władz publicznych w zakresie ochrony zdrowia rozrodczego, warunki dawstwa, pobierania, testowania i przechowywania komórek oraz zasady funkcjonowania ośrodków in vitro. Ustawa wprowadza również szeroki nadzór państwa nad klinikami i bankami komórek rozrodczych oraz zobowiązuje je do prowadzenia systemu jakości, dokumentacji i rejestru dawców. Dzięki temu procedury realizowane są zgodnie z aktualną wiedzą medyczną i z poszanowaniem praw pacjentów.
Kto może skorzystać z procedury in vitro?
Procedura zapłodnienia pozaustrojowego w Polsce jest przeznaczona dla par pozostających w związku małżeńskim lub we wspólnym pożyciu – przepisy wykluczają możliwość korzystania z anonimowego dawstwa komórek przez kobiety samotne. Oboje partnerzy muszą złożyć stosowne oświadczenia i zgody na każdy etap leczenia. Ustawa nie określa górnej granicy wieku dla pacjentów, ale lekarze kierują się rekomendacjami europejskich towarzystw naukowych (ESHRE i ASRM) oraz indywidualnym stanem zdrowia pacjentów. Ważnym wymogiem jest także udokumentowane leczenie niepłodności trwające co najmniej 12 miesięcy; in vitro można wykonać wcześniej tylko wtedy, gdy z medycznego punktu widzenia inne metody nie dają szansy na uzyskanie ciąży. Przy skorzystaniu z państwowego programu finansowania procedury kwalifikacja dotyczy par w związku małżeńskim lub nieformalnym, u których stwierdzono niepłodność bądź leczenie było nieskuteczne w ciągu 12 miesięcy; warunki programu określają też granice wieku (kobiety do 42 lat przy własnych komórkach i do 45 lat przy dawstwie, mężczyźni do 55 lat).
Liczba komórek jajowych i postępowanie z zarodkami
Jednym z kluczowych ograniczeń w polskim prawie jest liczba komórek jajowych dopuszczonych do zapłodnienia w trakcie jednej procedury. Zgodnie z ustawą podczas pojedynczego cyklu można zapłodnić maksymalnie sześć oocytów. Ograniczenie to ma zapobiegać tworzeniu nadliczbowych zarodków. Wyjątek stanowią sytuacje, gdy biorczyni ukończyła 35 lat, istnieją poważne wskazania medyczne (np. choroby współistniejące z niepłodnością) lub gdy poprzednie procedury dwukrotnie zakończyły się niepowodzeniem – wówczas lekarz może zapłodnić więcej komórek. Po zapłodnieniu tworzone są zarodki, z których do macicy transferowany jest jeden. Pozostałe embriony są kriokonserwowane i przechowywane w banku komórek rozrodczych aż do kolejnego transferu. o ile pobranych zostanie więcej niż sześć komórek, część z nich można zamrozić i wykorzystać w następnych cyklach; jeżeli para zrezygnuje z leczenia, oocyty mogą zostać zniszczone lub przekazane do anonimowego dawstwa. Zarodki powstałe z komórek dawcy przechowywane są przez maksymalnie 20 lat; po upływie umownego terminu mogą zostać przekazane do adopcji zarodkowej.
Wyjątki od limitu sześciu komórek
- biorczyni ukończyła 35 lat;
- występują wskazania medyczne wynikające z choroby współistniejącej z niepłodnością;
- poprzednie próby in vitro dwukrotnie zakończyły się niepowodzeniem.
Dawstwo gamet i zarodków – anonimowość i warunki
Ustawa dopuszcza korzystanie z komórek jajowych, nasienia oraz zarodków od dawców. Para może skorzystać zarówno z dawstwa partnerskiego (komórki mężczyzny i komórki kobiety z pary) jak i dawstwa anonimowego. Niedopuszczalna jest sprzedaż lub pośredniczenie w odpłatnym zbyciu gamet; dopuszczalne są jedynie koszty związane z kwalifikacją dawcy, badaniami czy lekami. Lekarz dobiera dawców na podstawie cech fenotypowych, takich jak kolor włosów, oczu czy wzrost, aby ułatwić anonimowe dopasowanie.
Do wykorzystania materiału biologicznego od dawców wymagana jest zawsze zgoda obojga partnerów; w przypadku korzystania z anonimowego dawstwa nasienia lub zarodka mężczyzna niebędący mężem pacjentki składa w Urzędzie Stanu Cywilnego oświadczenie, iż będzie ojcem dziecka. Dawstwo jest altruistyczne – dawcy nie otrzymują wynagrodzenia, mogą jedynie liczyć na zwrot poniesionych wydatków. Dawcy muszą spełniać kryteria zdrowotne określone w rozporządzeniu i są informowani o wszystkich medycznych i pozamedycznych aspektach procedury. W przypadku adopcji zarodka oboje dawcy genetyczni muszą wyrazić pisemną zgodę. Dawcy nie mają praw ani obowiązków wobec dziecka urodzonego z ich materiału; mogą także wycofać zgodę do momentu rozpoczęcia procedury.
Kluczowym elementem polskiego systemu jest anonimowość dawstwa. Ustawa zabrania ujawniania personaliów dawców osobom korzystającym z procedury oraz dziecku urodzonemu w wyniku leczenia. Anonimowość wyklucza dawstwo wewnątrzrodzinne lub ze wskazaniem. Dziecko, po osiągnięciu pełnoletności, ma prawo do informacji o roku i miejscu urodzenia biologicznych dawców oraz o ich stanie zdrowia. Dane te przechowywane są w Rejestrze Dawców Komórek Rozrodczych i Zarodków prowadzonym przez Ministerstwo Zdrowia; rejestr jest prowadzony elektronicznie, a dostęp do niego mają wyłącznie uprawnione osoby. Karty rejestru zawierają podstawowe dane dawców (imię, nazwisko, PESEL), ich historię choroby oraz cechy fenotypowe.
Diagnostyka preimplantacyjna i selekcja zarodków
Ustawa zezwala na przeprowadzenie preimplantacyjnej diagnostyki genetycznej (PGD/PGS) tylko w ściśle określonych przypadkach medycznych. Badania te można wykonywać, gdy istnieje podejrzenie dziedzicznych chorób jednogenowych lub aberracji chromosomowych u jednego z rodziców. Zabrania się wykorzystywania diagnostyki w celu wyboru płci dziecka lub innych cech niemających związku ze zdrowiem. Pacjenci kwalifikowani do badań powinni przejść konsultację z genetykiem. Ustawa przewiduje sankcje za stosowanie preimplantacyjnej diagnostyki w celach innych niż medyczne; ośrodkom grożą kary administracyjne, a lekarzom – odpowiedzialność zawodowa. Dzięki temu selekcja zarodków jest ograniczona do przypadków uzasadnionych wskazaniami zdrowotnymi.
Zabezpieczenie płodności i program refundacji
Oprócz leczenia niepłodności ustawa przewiduje możliwość zabezpieczenia płodności na przyszłość. Pobieranie komórek rozrodczych w celu ich zamrożenia można przeprowadzić u osób przed lub w trakcie terapii onkologicznej, która może prowadzić do bezpłodności. Wymagana jest zgoda dawcy; u osób niepełnoletnich lub ubezwłasnowolnionych decyzję podejmuje przedstawiciel ustawowy. Od czerwca 2024 r. Ministerstwo Zdrowia realizuje bezpłatny program wsparcia in vitro. Program kierowany jest do par, które pozostają w małżeństwie lub we wspólnym pożyciu i u których stwierdzono niepłodność albo leczenie było nieskuteczne w ciągu 12 miesięcy. Wymagane jest przedstawienie dokumentacji medycznej i udział w badaniach kwalifikacyjnych.
Program przewiduje finansowanie do sześciu cykli zapłodnienia pozaustrojowego, w tym do czterech z własnymi gametami i do dwóch z dawstwem oocytów. Liczba zapłodnionych oocytów w programie również ogranicza się do sześciu, z tymi samymi wyjątkami co w ustawie. Podczas każdej procedury transferuje się tylko jeden zarodek, a pozostałe są kriokonserwowane. Program zapewnia także pełne finansowanie procedury ochrony płodności u osób leczonych onkologicznie.
Prawa i obowiązki pacjentów – przygotowania do procedury
Decyzja o rozpoczęciu leczenia metodą in vitro wymaga solidnego przygotowania. Poniższa numerowana lista podsumowuje najważniejsze kroki i obowiązki, które powinny zostać zrealizowane przez przyszłych pacjentów.
- Diagnostyka niepłodności: para powinna poddać się badaniom lekarskim, aby zidentyfikować przyczynę niepłodności i wyczerpać inne możliwości leczenia przez co najmniej 12 miesięcy.
- Wybór ośrodka: należy wybrać klinikę posiadającą pozwolenie Ministra Zdrowia i doświadczony zespół medyczny; w programie refundacyjnym lista realizatorów jest dostępna na stronie pacjent.gov.pl.
- Podpisanie zgód i oświadczeń: oboje partnerzy podpisują zgody na pobranie i zapłodnienie komórek, a także na ewentualne dawstwo; mężczyzna w przypadku dawstwa anonimowego składa dodatkowe oświadczenie przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego.
- Przygotowanie dokumentacji medycznej: należy zgromadzić wyniki dotychczasowego leczenia, badania hormonalne, genetyczne i infekcyjne; wszystkie badania w programie refundacyjnym są bezpłatne.
- Decyzje dotyczące zarodków i komórek: pacjenci muszą zdecydować o liczbie zapłodnionych komórek (maksymalnie sześć) i określić, czy nadliczbowe oocyty lub zarodki będą kriokonserwowane, przekazane do dawstwa czy zniszczone.
- Konsultacja psychologiczna: ustawa wymaga zapewnienia opieki psychologicznej; pacjenci korzystający z dawstwa powinni odbyć konsultację, aby upewnić się, iż są świadomi konsekwencji wyboru.
Prawa dziecka poczętego dzięki in vitro
Prawo chroni zarówno pacjentów, jak i dzieci urodzone dzięki procedurom in vitro. Dawcy komórek rozrodczych i zarodków nie mają praw ani obowiązków wobec dziecka. Jednocześnie anonimowość dawstwa powoduje, iż dziecko nie może poznać tożsamości biologicznego dawcy, co chroni prywatność wszystkich stron. Po osiągnięciu pełnoletności osoba urodzona w wyniku dawstwa ma prawo do uzyskania informacji o roku i miejscu urodzenia dawcy oraz jego stanie zdrowia, w tym wynikach badań wykonywanych podczas kwalifikacji. Umożliwia to monitorowanie potencjalnych chorób genetycznych i świadome dbanie o własne zdrowie. W sytuacjach zagrażających zdrowiu lub życiu dziecka jego przedstawiciel ustawowy może uzyskać dostęp do danych medycznych dawców w zakresie niezbędnym do podjęcia adekwatnego leczenia. Wpisy w rejestrze dawców są trwałe, a dostęp do nich mają jedynie osoby uprawnione.
Podsumowanie
In vitro to nie tylko zaawansowana procedura medyczna, ale także proces mocno osadzony w regulacjach prawnych. W Polsce kwestie leczenia niepłodności i wspomaganej prokreacji zostały uregulowane ustawą z 2015 r., która zapewnia ochronę zarodków, reguluje dawstwo komórek rozrodczych, wprowadza limity zapłodnionych komórek i określa zasady przechowywania zarodków. Ustawa wyklucza możliwość korzystania z anonimowego dawstwa przez kobiety samotne i podkreśla konieczność świadomej zgody obojga partnerów. Anonimowość dawstwa oraz rejestr dawców chronią prywatność uczestników, a dzieci uzyskują prawo do podstawowych informacji medycznych o dawcy.
Program refundacji in vitro, uruchomiony w 2024 r., poszerza dostęp do leczenia, ale zachowuje te same ograniczenia dotyczące liczby zapłodnionych komórek, transferu jednego zarodka oraz potrzeby kwalifikacji medycznej. Świadomość prawnych aspektów in vitro pozwala parom lepiej przygotować się do leczenia, podejmować świadome decyzje i unikać nieporozumień. Przed rozpoczęciem procedury warto skonsultować się ze specjalistami, przeanalizować wszystkie warianty oraz zadbać o psychologiczne i prawne wsparcie. Prawidłowe przygotowanie zwiększa szanse na powodzenie leczenia i pozwala skoncentrować się na tym, co najważniejsze – na drodze do upragnionego rodzicielstwa.
tm, Zdjęcie dodane przez Pixabay z Pexels
Bibliografia
- Ministerstwo Zdrowia. (2024). Program wsparcia in vitro. Pacjent.gov.pl. Pozyskano z https://pacjent.gov.pl/artykul/program-wsparcia-vitro.
- Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. (2015). Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o leczeniu niepłodności (Dz.U. 2015 poz. 1087). Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej. Pozyskano z ISAP.
