Modele mentalne
„Miarą racjonalnego wykształcenia jest nie tyle znajomość szczegółów, ile znajomość związków ogólnych i oparta na niej umiejętność wyrabiania sobie poglądów w poszczególnych sprawach.” – Marian Mazur
“Wszyscy mamy modele mentalne: soczewki, przez które widzimy świat, które kierują naszymi reakcjami na wszystko, czego doświadczamy. Świadomość swoich modeli mentalnych jest kluczem do bycia obiektywnym” – Elizabeth Thornton
Model mentalny w psychologii to wewnętrzna reprezentacja rzeczywistości zewnętrznej, która według hipotez odgrywa istotną rolę w poznaniu, rozumowaniu i podejmowaniu decyzji. Kenneth Craik jako pierwszy zasugerował w 1943 roku [The Nature of Explanation], iż umysł konstruuje “modele rzeczywistości w małej skali“, których używa do przewidywania zdarzeń. Modele mentalne mogą pomóc w kształtowaniu zachowania i ustalaniu podejścia do rozwiązywania problemów (podobnego do osobistego algorytmu) i wykonywania zadań.
“…nie możesz tak naprawdę cokolwiek wiedzieć, jeżeli pamiętasz tylko pojedyncze fakty. jeżeli fakty nie łączą się w sieć teorii, to nie masz ich w użytecznej formie. Musisz mieć w głowie modele. I musisz ułożyć swoje doświadczenie na tej siatce modeli…” – Charlie Munger
Czym są modele mentalne? Model mentalny to wyjaśnienie tego, jak coś działa. Wyrażenie “model mentalny” jest nadrzędnym terminem dla wszystkich rodzaju koncepcji, ram lub światopoglądu, który masz w swoim umyśle. Modele mentalne pomagają zrozumieć życie.
Na przykład podaż i popyt to model mentalny, który pomaga zrozumieć, jak działa gospodarka. Teoria gier to model mentalny, który pomaga zrozumieć, jak działają relacje i zaufanie. Entropia to model mentalny, który pomaga zrozumieć, jak działają zaburzenia i rozpad.
Modele mentalne kierują również percepcją i zachowaniem. Są to narzędzia myślenia, których używasz do zrozumienia życia, podejmowania decyzji i rozwiązywania problemów. Nauka nowego modelu mentalnego daje ci nowy sposób postrzegania świata – tak jak na przykład Richard Feynman uczy nowej techniki matematycznej.
Modele mentalne są niedoskonałe, ale użyteczne. Nie ma jednego modelu mentalnego z fizyki lub inżynierii, który zapewniałby bezbłędne wyjaśnienie całego wszechświata, ale najlepsze modele mentalne z tych dyscyplin pozwoliły nam budować mosty i drogi, rozwijać nowe technologie, a choćby podróżować w kosmos. Jak ujął to historyk Yuval Noah Harari: “Naukowcy ogólnie zgadzają się, iż żadna teoria nie jest w 100% poprawna. Zatem prawdziwym testem wiedzy nie jest prawda, ale użyteczność”.
Najlepsze modele mentalne to idee o największej użyteczności. Są one bardzo przydatne w codziennym życiu. Zrozumienie tych koncepcji pomoże ci dokonywać mądrzejszych wyborów i podejmować lepsze działania. Właśnie dlatego rozwijanie szerokiej bazy modeli mentalnych ma najważniejsze znaczenie dla wszystkich, kto chce myśleć jasno, racjonalnie i skutecznie.
Rozszerzanie zestawu modeli mentalnych jest czymś, nad czym eksperci muszą pracować tak samo, jak nowicjusze. Wszyscy mamy swoje ulubione modele mentalne, te, które naturalnie wybieramy jako wyjaśnienie tego, jak lub dlaczego coś się wydarzyło. Wraz z wiekiem i rozwojem wiedzy specjalistycznej w danej dziedzinie, mamy tendencję do preferowania modeli mentalnych, które są nam najbardziej znane.
Problem polega na tym, iż gdy pewien światopogląd zdominuje twoje myślenie, będziesz próbował wyjaśnić każdy problem, przed którym staniesz, dzięki tego światopoglądu. W tę pułapkę szczególnie łatwo wpaść, gdy jest się inteligentnym lub utalentowanym w danej dziedzinie.
Im bardziej opanujesz jeden model myślowy, tym bardziej prawdopodobne jest, iż doprowadzi on do twojego upadku, ponieważ zaczniesz stosować go bezkrytycznie do każdego problemu. To, co wygląda na ekspertyzę, jest często ograniczeniem. Jak mówi popularne przysłowie: “Jeśli masz tylko młotek, wszystko wygląda jak gwóźdź”.
Rozważmy pewien przykład autorstwa biologa Roberta Sapolsky’ego. Pyta on: “Dlaczego kurczak przeszedł przez ulicę?”. Następnie udziela odpowiedzi od różnych ekspertów.
— jeżeli zapytasz biologa ewolucyjnego, może on powiedzieć coś w stylu: “Kurczak przekroczył drogę, ponieważ zobaczył potencjalnego partnera po drugiej stronie”.
— jeżeli zapytasz kinezjologa, może powiedzieć: “Kurczak przekroczył drogę, ponieważ mięśnie w nodze kurczyły się i ciągnęły kość nogi do przodu podczas każdego kroku”.
— jeżeli zapytasz naukowca zajmującego neurobiologią, może on powiedzieć: “Kurczak przekroczył drogę, ponieważ neurony w mózgu kurczaka uruchomiły się i wywołały ruch”.
Technicznie rzecz biorąc, żaden z tych ekspertów się nie myli. Ale nikt też nie widzi całego obrazu. Każdy indywidualny model mentalny to tylko jeden z poglądów na rzeczywistość. Wyzwania i sytuacje, przed którymi stajemy w życiu, nie mogą być całkowicie wyjaśnione przez jedną dziedzinę lub branżę, niezbędne jest podejście interdyscyplinarne.
Wszystkie perspektywy zawierają jakiś element prawdy. Żadna z nich nie zawiera pełnej prawdy.
Poleganie na wąskim zestawie narzędzi myślowych jest jak noszenie mentalnego kaftana bezpieczeństwa. Twój poznawczy zakres ruchu jest ograniczony. Gdy zestaw modeli myślowych jest ograniczony, ograniczony jest również potencjał znalezienia rozwiązania. Aby uwolnić swój pełny potencjał, musisz zebrać szereg modeli mentalnych. Musisz rozbudować swój zestaw narzędzi do podejmowania decyzji. Tak więc sekretem świetnego myślenia jest uczenie się i stosowanie różnych modeli mentalnych.
Proces gromadzenia modeli mentalnych przypomina nieco poprawę wzroku. Każde oko widzi coś samodzielnie. jeżeli jednak zasłonisz jedno z nich, stracisz część sceny. Niemożliwe jest zobaczenie pełnego zakresu obrazu, gdy patrzysz tylko jednym okiem.
Podobnie modele mentalne zapewniają wewnętrzny obraz tego, jak działa świat. Powinniśmy stale ulepszać i poprawiać jakość tego obrazu. Oznacza to czytanie najlepszych książek, studiowanie podstaw pozornie niezwiązanych ze sobą dziedzin i uczenie się od ludzi z bardzo różnymi doświadczeniami życiowymi.
Oko umysłu potrzebuje różnorodnych modeli mentalnych, aby stworzyć jak najbardziej kompletny obraz tego, jak działa świat. Im więcej masz źródeł, z których możesz czerpać, tym jaśniejsze staje się twoje myślenie. Jak zauważa filozof Alain de Botton, “głównym wrogiem dobrych decyzji jest brak wystarczającej perspektywy na dany problem”.
“O wszystkim decyduje perspektywa. O perspektywie decydujesz Ty. Ty decydujesz o wszystkim” – Xavier Messing
Dobry osąd wynika z doświadczenia, doświadczenie wynika ze złego osądu.
Istnieją tysiące modeli mentalnych, ale te najlepsze mają szerokie zastosowanie w życiu i są przydatne w wielu różnych sytuacjach.
Spośród wszystkich modeli mentalnych, które ludzkość wygenerowała na przestrzeni dziejów, istnieje zaledwie kilkadziesiąt, które należy opanować, aby całkiem dobrze zrozumieć, jak działa świat. Cytując Charliego Mungera, “80 lub 90 ważnych modeli będzie stanowić około 90% ładunku, który sprawi, iż staniesz się mądrą osobą. A spośród nich tylko garstka naprawdę niesie ze sobą bardzo ciężki ładunek”.
Na podstawie: Mental Models
Zobacz na: Teoria decyzji opartych na narracji
Nowy sposób wyjaśniania – David Deutsch
Czy widzimy rzeczywistość taką, jaka ona jest – Donald Hoffman
Witamy w Nierzeczywistości – Ryan Holiday
O żywotnej potrzebie wolności słowa – prof. Jordan Peterson
Paradoks wyboru – Barry Schwartz
O tworzeniu pojęć klasowych oraz teoriach adekwatnych, kulawych i skaczących – Leon Petrażycki
