Rzeczpospolita Zakopiańska
Krótki, ale niezwykle istotny w dziejach Zakopanego epizod miał miejsce od 31 października do 16 listopada 1918 roku. Pod Tatrami uformowała się Rzeczpospolita Zakopiańska, a Zakopane, po 148 latach niewoli, wcześniej od reszty kraju, samodzielnie odzyskało niepodległość. Jesienią 1918 roku, przegrana Niemiec i Austro-Węgier stawała się faktem, a w Zakopanem pojawiła się inicjatywa likwidacji rządów zaborcy.
Na zwołanym13 października 1918 roku zebraniu obywatelskim powołano Organizację Narodową, mającą za zadanie przejęcie władzy. Prezesem został Stefan Żeromski, a jego zastępcami Franciszek Pawlica, Mariusz Zaruski i Wincenty Szymborski, którzy reprezentowali wszystkie opcje polityczne. Przez dwa tygodnie trwały przygotowania do przejęcia rządów.
Wczesnym rankiem 31 października 1918 roku tajny komitet oficerski na czele z por. Marianem Bolesławiczem rozbroił w Zakopanem austriacki oddział wartowniczy i żandarmerię oraz zajął pocztę i stację kolejową. Następnie oficerowie udali się do Stefana Żeromskiego podporządkowując się organowi władzy polskiej. Zwołane 1 listopada zebranie przekształciło się w pierwsze posiedzenie Rady Narodowej – tymczasowej najwyższej władzy w Zakopanem w zastępstwie państwa i rządu polskiego. Celem Rady było natychmiastowe przeprowadzenie likwidacji rządów austriackich w Zakopanem i zapewnienie bezpieczeństwa jego mieszkańcom. Rzeczpospolita Zakopiańska dysponowała własną siłą zbrojną i prowadziła choćby politykę zagraniczną.
2 listopada w urzędzie gminnym odbyła się uroczystość ślubowania na wierność państwu i narodowi polskiemu przedstawicieli samorządu i innych instytucji. Potem, pod pomnikiem króla Władysława Jagiełły na rynku, w obecności tłumów mieszkańców Zakopanego, przysięgę złożyła grupa polskich żołnierzy.16 listopada 1918 roku Rada Narodowa w Zakopanem rozwiązała się, a Rzeczpospolita Zakopiańska przestała istnieć. Władzę przejęły organy nowo tworzącego się państwa polskiego.
Kultura ludowa Podhala
Najważniejszym źródłem utrzymania miejscowej ludności było pasterstwo. Górale przez okres wiosny i lata przebywali ze stadami owiec na tatrzańskich halach. Wypasem kierował baca, a pomagali mu juhasi. Najważniejszymi produktami gospodarki pasterskiej były sery, w tym oscypek ozdobnie kształtowany w drewnie formie.
Charakterystycznymi
elementami męskiego stroju były sukienne portki z haftowanym motywem parzenic, metalowe spinki przypinane na piersiach do koszuli, białe sukienne cuchy, szerokie pasy zapinane na kilka metalowych klamer i nieodłączne czarne kapelusze z muszelkami, kwieciste spódnice i chusty oraz haftowane gorsety.
Górale budowali swe domy ze świerkowych płazów. Posiadały one wiele ozdobnych elementów — półokrągłe odrzwia ozdobione drewnianymi kołkami, drewniane pazdury wieńczące z obu stron kalenicę, czy też rysie — profilowane końce górnych belek zrębu. We własnym zakresie wykonywali też meble, przedmioty codziennego użytku i narzędzia pracy, ozdabiając je tradycyjnymi ornamentami: ząbcami, warkoczykami, parzenicami, gwiazdami czy lelujami.
Zarówno na co dzień, jak i od święta, Podhalanom towarzyszyła muzyka. Grano na rogach, piszczałkach, trombitach, dudach, a także instrumentach smyczkowych — złóbcokach i basach. Z muzyką nierozerwalnie związany był taniec, z najbardziej popularnym zbójnickim, w którym mężczyźni popisywali się swą zręcznością i wytrzymałością.
Po pierwszej wojnie światowej wiele przejawów kultury ludowej Podhala zaczęło bezpowrotnie zanikać jednakże działalność przedstawicieli inteligencji polskiej i góralskich regionalistów rozbudziła wśród Podhalan szacunek do własnego dziedzictwa. Dziś jego wyrazem są nie tylko muzealne obiekty licznie zgromadzone w Muzeum Tatrzańskim; górale przez cały czas noszą swój regionalny strój, pielęgnują gwarę, tradycyjne melodie i tańce.
Zainteresowanie etnograficzne Podhalem
Przybywający w Tatry naukowcy, pisarze, artyści, już od lat 30. XIX wieku interesowali się ludem zamieszkującym pod tatrami. Swoje spostrzeżenia spisywali m.in. Seweryn Goszczyński, Oskar Koberg, Ludwik Zejszner.
Od połowy XIX wieku położone u stóp Giewontu Zakopane zaczęło rozwijać się jako miejscowość letniskowa, a od 1886 roku również jako uzdrowisko dla osób chorujących na gruźlicę. Z czasem przyjezdni zaczęli stawiać swe domy. Dziewicza natura gór oraz górale, postrzegani jako lud nietknięty cywilizacją, wywierały na przybyszach mocne wrażenie. Powstawały pierwsze kolekcje etnograficzne dokumentujące podhalańską sztukę, inicjowano pionierskie prace badawcze nad miejscowym budownictwem i zdobnictwem i założono regionalne Muzeum Tatrzańskie im. Dra. Tytusa Chałubińskiego.
Podhalańska kultura stała się podnietą dla wielu przedstawicieli kultury i sztuki. Ornamentyka i miejscowe budownictwo inspirowały Stanisława Witkiewicza przy tworzeniu stylu narodowego w architekturze i sztuce użytkowej. W okresie międzywojennym ten kierunek rozwijali przedstawiciele innych nurtów regionalnych. Elementami góralskiej gwary wzbogacali literacką polszczyznę między innymi Henryk Sienkiewicz i Kazimierz Przerwa-Tetmajer, a z podhalańskich melodii i tańców czerpali natchnienie Ignacy Paderewski, Mieczysław Karłowicz, Karol Szymanowski.
Na bazie tych działań zrodził się podhalański ruch regionalny, pierwszy na ziemiach polskich. W 1904 roku powstał Związek Górali, a w 19119 — Związek Podhalan. Ich statutowym celem gospodarczy i kulturalny rozwój Podhala, a istotnym elementem misji było dążenie do współdziałania ludności góralskiej obszarów karpackich II Rzeczypospolitej. Wyrazem tego była między innymi współorganizacja w latach 1935-38 spektakularnych imprez folklorystycznych nazywanych „Świętem Gór”, a także założenie w 1936 roku Związku Ziem Górskich.
Sztuka zakopiańska
Za pierwszego malarza Tatr uznaje się Jana Niepomucena Głowackiego — jego przedstawienia krajobrazu tatrzańskiego to początki XIX wieku. Po nim przybywali następni. Zakopane pod zaborami było miejscem, w którym można było pozwolić sobie na swobodną wymianę myśli, gdzie nie sięgało oko cenzury. Działały tu także dwie szkoły, mające znaczny wpływ na aktywność artystyczną: szkoła Przemysłu Drzewnego (od 1876 roku) i Szkoła Koronkarska (od 1882 roku). Już od 1909 roku założono pierwsze zrzeszenie miejscowych artystów pod nazwą „Sztuka Podhalańska”.
Jednym z najważniejszych momentów dla sztuki zakopiańskiej było przybycie do Zakopanego w 1886 roku Stanisława Witkiewicza. Stał się on ojcem koncepcji stylu zakopiańskiego uznawanego za pierwszy architektoniczny styl narodowy — narodowy, bo miał z Zakopanego rozprzestrzenić się na pozostałe zabory i świadczyć o obecności polski wspólnoty pomimo braku państwa. Ostatecznie powstało kilka budynków na terenie w tej chwili znajdujących się w granicach Polski, Litwy i Białorusi.
Dla przybywających do Zakopanego artystów równie interesujące są górale oraz ich kultura były majestatyczne szczyty Tatr. Na obrazach, rzeźbach można znaleźć i malownicze górskie pejzaże, i ludzi, których muzyka, strój i język pozostawały niewyczerpalnym źródłem inspiracji. Ornamenty, które pojawiały się w willach zamożnych przybyszów, pochodziły wprost ze sprzętów, z których korzystano w góralskich chałupach. Dekoracyjny motyw parzenicy powędrował na wykonany w technice koronki klockowej biały kołnierzyk do sukni. Operujące wyrazistymi plamami kolorów malarstwo na szkle stało się inspiracją dla twórczości jednej z awangardowych grup — Ekspresjonistów Polskich.
W dwudziestoleciu międzywojennym ukształtował się mit Zakopanego. Miejscowość uzyskała prawa miejskie i stał się popularnym kurortem przyciągającym wiele znanych osobistości. Pod szczyty Tatr przenieśli się i tam pracowali artyści (np. Witkacy, Rafał Malczewski, Zofia i Karol Stryjeńscy), lekarze, literaci (w tym z początku regularnie odwiedzający, a po wojnie zamieszkujący już na stałe Kornel Makuszyński), kompozytorzy (np. Karol Szymanowski). Razem ukształtowali szczególne warunki, w których klimat, pejzaż, nastrój niewielkiego miasteczka oraz kultura ludowa zaczęły przenikać.
Stanisław Witkiewicz i styl zakopiański
Stanisław Witkiewicz urodził się 21 maja 1851 roku w Poszawszu na Żmudzi. Był malarzem, krytykiem sztuki, pisarzem oraz twórca stylu zakopiańskiego. Po powstaniu styczniowym towarzyszył rodzinie podczas zsyłki na Syberię. Po powrocie rozpoczął studia malarskie w charakterze wolnego słuchacza w Petersburgu, które kontynuował w Monachium. W latach 1874-1890 mieszkał w warszawie.
Po raz pierwszy przyjechał do Zakopanego na zaproszenie Marii i Bronisława Dembowskich w lutym 1886 roku i zwrócił uwagę na podhalańskie budownictwo ludowe, które mogło stanowić podstawę rozwoju nowej rodzimej architektury. Było ono inspiracja m.in. dla reportaży literackich „Tatry w śniegu” (1886) oraz „Na przełęczy” (1889-1890).
W 1890 roku siadł wraz z rodziną w Zakopanem. W latach 1891-1892 rozpoczął prace przy tworzeniu stylu zakopiańskiego w architekturze i sztuce użytkowej — pierwszego stylu narodowego, który wyszedł poza ramy teoretycznych rozważań. Realizacje miały miejsce nie tylko w Zakopanem i na Podhalu, ale także w uzdrowiskach karpackich, miejscowościach letniskowych i innych miejscach, np. dwór w Przyborowie (1893), dwór w Łańcuchowie (1902-1907), stacja kolejowa w Syłgudyszkach na Litwie (1899).
Według projektów Witkiewicza w Zakopanem wzniesiono m.in. wille: „Koliba” (1892-1893), „Oksza” (1895-1896), „Zofiówka” (1895-1896), „Pod Jedlami” (1896-1897), a także sanatorium dra Hawranka (1897-1898), kaplicę w Jaszczurówce (1904-1907) i Muzeum Tatrzańskie (1913-1922).
Do końca życia artysta uważał się przede wszystkim za malarza. Najlepsze jego obrazy powstały w okresie zakopiańskim — „Czarny Staw” (1892), „Jesieniowisko” (1894), „Wiat halny” (1895), „Kozice w górach” (ok.1895), „Owce we mgle” (1899-1900). Malował też portrety.
W 1908 roku bardzo schorowany wyjechał pod opieką Marii Dembowskiej do Lovranu, gdzie zmarł 5 września 1915 roku. Został pochowany na Starym Cmentarzu w Zakopanem.
Stanisław Ignacy Witkiewicz „Witkacy”
Stanisław Ignacy Witkiewicz, ps. Witkacy, urodził się 24 lutego 1885 roku w Warszawie. Był synem Stanisława Witkiewicza, twórcy stylu zakopiańskiego. Uznaje się go za jednego z najbardziej wszechstronnych i utalentowanych artystów dwudziestolecia międzywojennego.
Na obranie własnej drogi twórczej pozwoliło mu zdobyte wykształcenie, twórcze znajomości i podróże po Europie Latem1918 roku, powrócił do Zakopanego, w którym się wychował. Przywiózł ze sobą prawie ukończony rękopis „Nowych form w malarstwie i wynikających stąd nieporozumień”, w którym pojawiło się pojęcie „Czystej Formy” jako wyrazu uczuć metafizycznych artysty. „Wioska Z.”, jak czasami określał Zakopane, była jego przestrzenią. Sam tak opisywał panującą atmosferę: „Nazywano niegdyś Zakopane »duchową stolicą Polski«. My nazwalibyśmy je inaczej: generalną wytwórnią specyficznego, zresztą czysto polskiego narkotyku, z a k o p i a n i n y [...].”
Być może to „zakopianina” właśnie spowodowała, iż Witkacy na trwałe zapisał się w annałach polskiej sztuki. Jego dorobek ciągle inspiruje kolejne pokolenia badaczy literatury, filozofii i sztuki, ludzi teatru oraz sztuk wizualnych. Koniec 1924 roku przyniósł decyzję o zerwaniu z malarstwem. Witkacy założył jednoosobową „Firmę Portretową S. I. Witkiewicz”, która w Zakopanem i w Warszawie zajmowała się malowaniem portretów na zamówienie zgodnie z ustalonym przez artystę regulaminem. W tym samym czasie powstawały również prywatne rysunki.
Prace artysty można znaleźć w wielu polskich instytucjach kultury, np. Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem posiada kolekcję portretów, rysunków i szklanych negatywów. Witkacy zajmował się także literaturą. Spod jego pióra wychodziły dramaty, pisma krytyczne, powieści i teksty filozoficzne m.in. dramat „Szewcy”. II wojna światowa zastała artystę w Warszawie. Witkacy opuścił stolicę i 18 września 1939 roku popełnił samobójstwo.
Muzeum Tatrzańskie
W latach 1913-1922 wzniesiono murowany gmach Muzeum Tatrzańskiego przy ul. Krupówki. Budynek w stylu zakopiańskim zaprojektowali Stanisław Witkiewicz i Franciszek Mączyński. W tworzeniu ekspozycji włączył się etnograf Bronisław Piłsudski, brat Józefa, późniejszego Marszałka polski.
W 1922 roku dyrektorem został Juliusz Zborowski. To za jego kadencji (która trwała aż do 1965 roku!) wypracowano wzorzec nowoczesnego muzeum regionalnego. Dyrektor promował działalność w trzech strefach — muzealnej, naukowej i konserwatorskiej. Ta ostatnia, dzięki współpracy z konserwatorami zabytków, przyczyniła się do powstania idei „muzeum przestrzennego”, które jest swoista ekspozycja zabytków architektury i budownictwa, zachowanych w naturalnym otoczeniu i które dziś można zwiedzać, poruszając się wyznaczona trasą, tzw. niebieskim szlakiem zabytków.
Pracownicy troszczą się o zachowanie zabytków architektury, sztuki i rzemiosła oraz wszelkich przejawów duchowej kultury ludowej górali na Podhalu, Spiszu i Orawie. W Zakopanem oprócz ekspozycji stałej w gmachu głównym przy ul. Krupówki, Muzeum Tatrzańskie ma sześć filii: Muzeum Kornela Makuszyńskiego, Galerię Sztuki na Kozińcu, Galerię Władysława Hasiora, Muzeum Stylu Zakopiańskiego w willi „Koliba”, Chałupę Gąsieniców Sobczaków oraz Galerię sztuki XX wieku w willi „Oksza”. Ponadto na Podhalu i Polskim Spiszu funkcjonują cztery filie zamiejscowe: Dwór w Łopusznej, Muzeum Powstania Chochołowskiego w Chochołowie, Zagroda Korkoszów w Czarnej Górze i Zagroda Sołtysów w Jurgowie.
Rozwój Zakopanego w dwudziestoleciu międzywojennym
Po odzyskaniu niepodległości, w okresie międzywojennym, w Zakopanem nastąpił wzmożony ruch budowlany, co zmusiło władze gminy do opracowania planu regulacyjnego (1924-1928 proj. Karol Stryjeński), który wytyczył kierunki rozwoju Zakopanego w latach 20. XX wieku, zwłaszcza w sferze infrastruktury dotyczącej sportu, turystyki, rekreacji i wypoczynku oraz lecznictwa, doprowadził do przyznania mu praw miejskich w 1933 roku.
W architekturze tego okresu początkowo dominował tzw. historyzm lat 20 (styl dworków, np. willa Koziańskich na Kozińcu, 1923-1924, proj. Wacław Rytel; klasycyzm akademicki, np. pensjonat „Radowid”, 1923-1925, proj. Eugeniusz Wesołowski), architektura dekoracyjna w duchu art deco (np. Mauzoleum Jana Kasprowicza, 1927-1933, proj. Karol Stryjeński), styl zakopiański drugi (np. Kadrówka Młodych Polaków z Zagranicy na Groniku, 1935-1938, proj. Stefan Meyer).
W latach późniejszych stawiano na funkcjonalizm (np. Sanatorium Bratniej Pomocy, 1928-1930, proj. Józef Gałęzowski), architekturę organiczną (np. Obserwatorium Meteorologiczne na Kasprowym Wierchu, 1936-1937, proj. Anna Kodelska, Andrzej Kodelski) oraz wolny funkcjonalizm — nowy regionalizm (np. restauracja na Gubałówce, 1938, proj. Arseniusz Romanowski, Jacek Szwemin, Władysław Stokowski).
O wzroście rangi Zakopanego w tym czasie jako ośrodka sportów zimowych świadczy fakt powierzenia mu organizacji Mistrzostw Świata w narciarstwie Klasycznym FIS w 1929 i 1939 r. Sprzyjało to inwestycją turystycznym i sportowym. W tym okresie powstały m.in. schronisko na Hali Gąsienicowej (1920-1925, proj. Zygmunt Kalinowski, Karol Siciński), skocznia narciarska na Krokwi (1923-1925, proj. Karol Stryjeński, inż. Sellstrom), stadiony sportowe na Równi Krupowej (1929), schronisko w Dolinie Chochołowskiej (1929-1931, proj. Anna Kodelska, Andrzej Kodelski), stacje kolei linowo-terenowej na Gubałówkę (1938, proj. Wacław Stokowski), hotel -schronisko na Kalatówkach (1938, proj. Józef Jaworski). Wszytko, to przyczyniło się do wzrostu popularności Zakopanego jako zimowej stolicy Polski, jak i do rozwoju turystyki letniej.
Początki narciarstwa w Polsce
Pierwsze wzmianki o korzystaniu z nart w Polsce pochodzą już z 1578 roku, a pierwsze w Tatrach Polskich próby użycia nart, zwanych też wówczas łyżwami, łyżami, a choćby latającymi deskami, to ostatnie dziesięciolecie XIX wieku. Początkowo sprzęt był dość prymitywny: drewniane, nieokantowane narty przywiązane były zwykłymi rzemieniami do butów.
Jednym z pierwszych nowoczesnych narciarzy polskich był Stanisław Barabasz, który w grudniu 1888 roku używał nart do polowań w Cieklinie koło Jasła, w górach Beskidu Niskiego. Wiosną 1894 roku wraz z Janem Fischerem dotarli na nartach do Czarnego Stawu Gąsienicowego, a następnie posmarowali swoje deski oliwą z sardynek i zjechali do Kuźnic. Na początku XX wieku nartami zaczęli się interesować także górale. Pierwszym z nich był słynny przewodnik tatrzański Klemens Bachleda, wynalazca drewnianych würstli (kiełbasek) – drewnianych klocków zakładanych pod narty i używanych do podchodzenia. Ówcześni miłośnicy nart często pomagali sobie także ponad dwumetrowym kijem alpejskim, zwanym bambusem lub alpenstockiem.
Przełom wieków XIX i XX był epoką pionierskich wejść na tatrzańskie szczyty, zjazdów z tak trudnych i „honornych” szczytów tatrzańskich jak Kościelec czy Kozi Wierch. Warto tu przypomnieć postać Mariusza Zaruskiego, autora przewodników narciarskich, instruktora pierwszych kursów jazdy na nartach, który miał ogromny wpływ na rozwój przedwojennego narciarstwa. Popularność nowego sportu rosła w wielu regionach, o czym świadczy m.in. fakt, iż już w 1907 roku we Lwowie powstał pierwszy klub narciarski na ziemiach polskich.
Wraz z poznawaniem zimowych Tatr rosła wiedza o lawinach, pojawił się doskonalszy sprzęt i wydano pierwsze przewodniki narciarskie. Na początku dominowała turystyka narciarska, natomiast w okresie międzywojennym coraz większą popularność zyskiwało narciarstwo jako dyscyplina sportowa. Powstały pierwsze nartostrady, koleje linowe i wyciągi. W Beskidach, Tatrach, Czarnohorze, Bieszczadach wytyczono szlaki zimowe. Popularyzowało się także narciarstwo nizinne – w końcu symbolami epoki stały się później „narty, dancing, brydż”.
Zimowe sporty wyczynowe
Pierwsze wyścigi narciarskie, w których wzięło udział około 150 narciarzy, odbyły się na Hali Goryczkowej 28 marca 1910 roku. W grudniu 1919 roku w Zakopanem powstał Polski Związek Narciarski (PZN). Rozpoczął się wielki rozwój narciarstwa od Beskidów po pasma Czarnohory, Bieszczad czy Gorganów. Ważnymi ośrodkami narciarstwa klasycznego w Polsce stały się m.in.: Zakopane, Wisła, Szczyrk, Zwardoń, Korbielów, Krynica, Sławsko, Worochta.
Pierwsze w historii Mistrzostwa Polski w narciarstwie rozegrano w Zakopanem w 1920 roku. Rozwój konkurencji klasycznych spowodował, iż w 1921 roku zbudowano trzydziestometrową „odskocznię” w Dolinie Jaworzynki. W tym okresie skakano również we wszystkich ważniejszych kurortach, a samo Zakopane miało trzy skocznie.
PZN w okresie międzywojennym dwukrotnie otrzymał prawo organizowania Mistrzostw Świata w Narciarstwie Klasycznym FIS. Rozegrano je w Zakopanem, pierwszy raz w lutym 1929 roku, drugi raz w lutym 1939. Podczas konkursów rywalizowali wielcy polscy mistrzowie sportów zimowych, choć bez sukcesów medalowych: Bronisław Czech i Stanisław Marusarz w skokach narciarskich, Andrzej Marusarz w kombinacji norweskiej, Helena Marusarzówna w narciarstwie alpejskim.
W 1925 roku powstała wielka skocznia na Krokwi, która stała się centrum narciarstwa klasycznego w Zakopanem. Zaprojektowali ją inż. Karol Stryjeński i szwedzki konstruktor Sellström. Pierwszym rekordzistą obiektu został Stanisław Gąsienica Sieczka, który podczas otwierającego skocznię konkursu 22 marca 1925 roku skoczył na odległość 36 metrów. 100 metrów długości skoku przekroczono dopiero w 1961 roku!
Na stokach Góry Parkowej w Krynicy w 1929 roku został oddany do użytku tor saneczkowy. Miejscowość stała się stolicą polskiego saneczkarstwa, a w 1935 roku była gospodarzem Mistrzostw Europy w tej dyscyplinie. Na krynickich lodowiskach w 1931 roku odbyły się Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie. W zimowych kurortach toczyła się rywalizacja w łyżwiarstwie figurowym i łyżwiarstwie szybkim. Organizowano zawody w biegach narciarskich i narciarstwie alpejskim. Góry stały się kuźnią talentów, które pozwoliły Polsce zaistnieć w sportowym świecie.
Historia turystyki tatrzańskiej
W XIX wieku rozpoczęło się odkrywanie Tatr przez polską inteligencję. Była to epoka „wycieczek bez programu” słynnego lekarza Tytusa Chałubińskiego, okres pierwszych wspinaczek i narciarskich prób. Ci, którzy w tym okresie docierali do Zakopanego, pragnęli zdobywać szczyty, pobyć w górach i podziwić krajobrazy. Wycieczkowiczom prawie zawsze towarzyszyli górale: przewodnicy tatrzańscy i tragarze. Zaczęła pojawiać się pierwsza infrastruktura turystyczna. Na Przełęczy Krzyżne, dla turystów, którzy chodzili tam oglądać wschód słońca, zbudowano kamienny schron.
W czasie dłuższych wycieczek korzystano z koleb skalnych w dolinach, szałasów pasterskich i domków myśliwskich. Zaczęły powstawać tatrzańskie schroniska — pierwsze z nich wzniesiono nad Morskim Okiem w roku 1827. Pojawiły się pierwsze przewodniki, np. Walerego Eljasza.
Jednym z najczęściej zwiedzanych miejsc w okresie międzywojennym było Morskie Oko. Jeżdżono tam furkami konnymi z Zakopanego, a po jeziorze turyści mogli pływać na niewielkiej tratwie. Odważniejsi wchodzili pod opieką przewodników na Rysy lub Mięguszowiecką Przełęcz pod Chłopkiem albo Wrota Chałubińskiego. Chodzono także do Doliny Pięciu Stawów Polskich, na Giewont, Czerwone Wierchy, a także do Doliny Kościeliskiej i dolinek reglowych.
Międzywojenna moda na turystykę górską była przyczynkiem do jej rozwoju. Beskidy, Tatry, Czarnohorę, Bieszczady i Gorgany pokryła sieć szlaków letnich i zimowych. Na obszarze Karpat Polskich powstało około 90 nowych schronisk. Ułatwiano dojazd w góry przez rozbudowę dróg i kolei. W miejscowościach podgórskich prowadzono liczne inwestycje, które zmieniały je w piękne i nowoczesne kurorty. W górach organizowano rajdy, kursy, obozy wypoczynkowe i pobyty zdrowotne. Zimą w ogólnopolskiej prasie podawano komunikaty śniegowe. Rozwijała się literatura tatrzańska, a sprzęt do wycieczek można było kupić w sklepach sportowych.
Historia polskiego taternictwa
Wraz z rozwojem turystyki pojawiła się nowa dyscyplina: taternictwo. Uprawiający ją zaczęli zdobywać pierwsze ściany i strome turnie. Byli nimi głównie ratownicy Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego i przewodnicy góralscy. Symbolem osiągnięć pierwszego pokolenia taterników było zdobycie 23 lipca 1910 r. południowej ściany Zamarłej Turni, uważanej wcześniej za niemożliwą do przejścia. Mariusz Zaruski, Mieczysław Świerz, Klemens Bachleda zapisali się na stałe w historii odkrywania Tatr. Do wspinaczek używano konopnych lin, kutych u kowala haków i podkutych butów turystycznych.
Janusz Chmielowski z kolei zapisał się w historii swoim szczegółowym „Przewodnikiem po Tatrach” w czterech tomach (1907–1912). Był to pierwszy w literaturze szczegółowy przewodnik dla taterników, omawiający drogi taternickie, choćby na najtrudniejsze szczyty. Pozycja odegrała wielką rolę w poznawaniu topografii Tatr i w ustalaniu nazewnictwa gór.
W okresie międzywojennym zdobyte zostały największe tatrzańskie ściany. Przyczynił się do tego m.in. Wiesław Stanisławski. Sukcesy odnosili także bracia Adam i Marian Sokołowscy, bracia Alfred i Jan Alfred Szczepańscy, Jan Kazimierz Dorawski, Wincenty Birkenmajer, Jadwiga Honowska, Zofia Czarkowska czy Helena Dębińska. Wytyczano nowe drogi, dopracowywano technikę, testowano nowinki sprzętowe.
Już w 1939 roku polscy wspinacze zorganizowali pierwszą polską wyprawę w Himalaje. Uczestnicy wyprawy pod kierunkiem Adama Karpińskiego sami zaprojektowali namioty, kurtki, buty, pozostałą odzież, olinowanie, haki, plecaki, które pomogły im osiągnąć sukces i zdobyć Nanda Devi East (7343 m n.p.m.).
Ratownictwo górskie
Początki Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego sięgają roku 1909. W lawinie zginął wtedy jeden ze znanych taterników, polski kompozytor i dyrygent Mieczysław Karłowicz. Tragedia ta przyspieszyła powołanie górskiej organizacji ratowniczej, do czego doprowadził Mariusz Zaruski. 29 października 1909 r. powstało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, czwarta tego typu organizacja na świecie. Trzon drużyny toprowców stanowiło dwunastu ratowników stałych. Ich symbolem był niebieski krzyż na ramieniu.
W okresie międzywojennym Naczelnikiem TOPR został Józef Oppenheim. Fotograf, narciarz i taternik „Opcio” prowadził Pogotowie w latach1914-1939. Pod jego czujnym okiem ratownicy tatrzańscy wyruszali w góry, by ratować życie poszkodowanym w wypadkach górskich, lawinowych i szukać zaginionych w eksponowanym terenie. Służyli pomocą także wtedy, gdy nieszczęśliwe okoliczności doprowadziły do śmierci wybitnych taterników. Wśród krytycznych momentów w historii TOPR znalazła się m.in. ekstremalnie trudna wyprawa zimowa na Ganek po ciało Wincentego Birkenmajera w kwietniu 1933 roku.
W okresie międzywojennym Naczelnikiem TOPR został Józef Oppenheim. Fotograf, narciarz i taternik „Opcio” prowadził Pogotowie w latach 1914-1939. Pod jego czujnym okiem ratownicy tatrzańscy wyruszali w góry, by ratować życie poszkodowanym w wypadkach górskich, lawinowych i szukać zaginionych w eksponowanym terenie. Służyli pomocą także wtedy gdy nieszczęśliwe okoliczności doprowadziły do śmierci wybitnych taterników.
Wśród krytycznych momentów w historii TOPR znalazła się m.in. ekstremalnie trudna wyprawa zimowa na Ganek po ciało Wincentego Birkenmajera w kwietniu 1933 roku.Początki Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego sięgają roku 1909. W lawinie zginął wtedy jeden ze znanych taterników, polski kompozytor i dyrygent Mieczysław Karłowicz. Tragedia ta przyspieszyła powołanie górskiej organizacji ratowniczej, do czego doprowadził Mariusz Zaruski. 29 października 1909 r. powstało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe, czwarta tego typu organizacja na świecie. Trzon drużyny toprowców stanowiło dwunastu ratowników stałych. Ich symbolem był niebieski krzyż na ramieniu.
W połowie lat 30. XX wieku sieć stacji ratunkowych funkcjonowała już we wszystkich tatrzańskich schroniskach. Główną siedzibą ratowników był Dworzec Tatrzański w Zakopanem. Na bazie TOPR organizowano nieformalne stacje ratownictwa w innych pasmach górskich, a sami toprowcy szkoili kolejnych ratowników. Dzięki temu powstały pod koniec lat 30. m.in. Czarnohorskie, Babiogórskie i Pienińskie Ochotnicze Pogotowia Ratunkowe.
W 2019 roku TOPR świętował 110-lecie powstania.
Ochrona tatrzańskiej przyrody
Już pod koniec XIX wieku wielu intelektualistów wskazywało na potrzebę ochrony przyrody. W 1868 roku uchwalono ustawę galicyjską o ochronie kozic i świstaków. O potrzebie umiłowania i ochrony rodzimej przyrody szeroko pisał Jan Gwalbert Pawlikowski, autor poczytnego dzieła „Kultura a Natura”. Był on także współzałożycielem i prezesem pierwszej na ziemiach polskich organizacji ochrony przyrody: Sekcji Ochrony Tatr Towarzystwa Tatrzańskiego, utworzonej w 1912 roku.
Zarządzeniem Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 26 czerwca 1939 r. utworzono szczegółową jednostkę, czyli park przyrody w tatrach, w celu „utrzymania tatrzańskiej fauny i flory oraz ochrony wszelkich innych form przyrody ze względów naukowych, estetycznych, historycznych, pamiątkowych”. Okres dwudziestolecia międzywojennego był udanym czasem budowania zrębów systemowej ochrony przyrody, gdy stworzono odpowiednie przepisy, organy i urzędy sprawujące nad nią kontrolę.
Pierwszym szeroko znanym w świadomości Polaków przyrodnikiem czynnie walczącym o ochronę przyrody był Władysław Szafer. Botanik przekonał decydentów do utworzenia w 1932 roku pierwszych w Polsce (i jedynych w II Rzeczpospolitej) parków narodowych (Pienińskiego i Białowieskiego). Był orędownikiem i przyjacielem regionalnych muzeów przyrodniczych. W 1928 roku współtworzył Ligę Ochrony Przyrody — instytucję propagująca do dziś ideę ochrony przyrody i środowiska. Szafer był także od 1920 roku pierwszym przewodniczącym tymczasowej Państwowej Komisji Ochrony Przyrody, później przekształconej w Państwową Radę Ochrony Przyrody (PROP), która działa do dziś.
źródło: plansze na Krupówkach
autorzy: Julita Dembowska, Anna Kozak, Zbigniew Moździerz, Wojciech Szatkowski, Marcin Warchałowski
