Analiza artefaktów z wczesnej epoki żelaza znalezionych na dwóch starożytnych cmentarzyskach w południowej Polsce wykazała obecność żelaza meteorytowego.
Ustalenia grupy naukowców, w której skład weszli badacze z Akademii Górniczo-Hutniczej, Muzeum Częstochowy, Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu w Sorbonie, ukazały się na łamach pisma „Journal of Archaeological Science: Reports” (DOI: 10.1016/j.jasrep.2025.104982). Celem tych prac, jak przyznał kierujący nimi dr Albert Jambon – specjalista w dziedzinie badań nad starożytnymi metalami na paryskiej Sorbonie, było ustalenie, kto, kiedy i gdzie odkrył wytop żelaza. Naukowcy przeanalizowali dziesiątki starożytnych, żelaznych artefaktów i odkryli trzy bransolety oraz broszkę, które zawierały żelazo meteorytowe.
Częstochowa jak Egipt
Grupa naukowców poddała analizie artefakty żelazne znalezione na dwóch cmentarzyskach z wczesnej epoki żelaza w Częstochowie – Raków oraz Mirów. Nekropolie oddalone są od siebie o zaledwie sześć kilometrów. Badacze wskazują, iż należały do kultury łużyckiej i użytkowane były mnie więcej w okolicach 750–600 r. p.n.e.
W wyniku badań archeologicznych z obu cmentarzysk wydobyto 26 żelaznych artefaktów, w tym bransolety, pierścienie, noże, groty włóczni i naszyjniki. dzięki szeregu różnych technik analitycznych, w tym analizy fluorescencji rentgenowskiej (XRF), skaningowej mikroskopii elektronowej (SEM/EDS) i mikrotomografii rentgenowskiej, naukowcy byli w stanie określić rozkład pierwiastków i skład materiałów, z których wykonano artefakty. Ponadto mikrotomografia rentgenowska pozwoliła badaczom określić wewnętrzną strukturę każdej próbki.
Dr Jambon i jego współpracownicy ustalili, iż cztery z artefaktów składały się przynajmniej częściowo z żelaza meteorytowego. Były to trzy bransolety i broszka. Bransolety znaleziono na cmentarzysku Częstochowa-Raków a broszkę w nekropolii Częstochowa-Mirów. To tylko cztery przedmioty, jednak nigdy na jednym obszarze nie znaleziono tylu artefaktów wykonanych z pozaziemskiego żelaza. To sprawia, iż częstochowskie starożytne cmentarzyska są jednymi z najbardziej obfitych w artefakty z meteorytowego żelaza, porównywalne tylko z niektórymi stanowiskami archeologicznymi w Egipcie.
Uderzenie meteorytu
Naukowcy ustalili też, iż artefakty powstały z ataksytów – meteorytów żelaznych o wysokiej zawartości niklu. To bardzo rzadkie meteoryty. Na tej podstawie uczeni wywnioskowali, iż meteoryt musiał spaść gdzieś w okolicy dzisiejszej Częstochowy.
– Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż był to raczej zaobserwowany upadek niż szczęśliwe znalezisko. Meteoryty żelazne mogą być duże. Mogą ważyć choćby setki kilogramów, ale to może być problemem. Duże kawałki nie nadają się do obróbki. Trzeba je podzielić na mniejsze, co jest prawie niemożliwe przy użyciu narzędzi z epoki żelaza – wyjaśnił dr Jambon.
Ale naukowiec przyznał też, iż tuż po zaobserwowanym upadku meteorytu, poza jednym, dużym kawałkiem, można znaleźć wiele małych fragmentów, dopóki nie zostaną przykryte przez roślinność. Jambon dodał, iż meteoryt ważący około jednego kilograma może zrobić dziurę w ziemi o głębokości około 20 cm. Odnalezienie nadających się do użytku mniejszych kawałków jest bardziej prawdopodobne po zaobserwowanym upadku meteorytu.
Co ciekawe, żelazo, choćby to z meteorytów, nie miało wysokiej wartości w epoce żelaza. Artefakty znaleziono w grobach mężczyzn i kobiet z dziećmi. To sugeruje, iż przedmioty żelazne w kulturze łużyckiej nie były w żaden sposób reglamentowane i nie było ograniczeń wiekowych, płciowych ani społecznych co do tego, kto mógł zostać pochowany z takim przedmiotem. Ponadto żaden z grobów nie zawierał złota, srebra, klejnotów czy towarów importowanych, co dodatkowo potwierdza, iż żelazo nie było postrzegane jako szczególnie prestiżowe.
Źródło: Journal of Archaeological Science: Reports, Science X Network, fot. H. Raab/ Wikimedia Commons/ CC BY-SA 3.0. Na zdjęciu meteoryt ataksytowy.
