Adam Busse: „Koncepcja państwa polskiego według Grupy Szańca”

Klęska militarna Polski w kampanii wrześniowej 1939 roku oraz związany z tym początek niemieckiej i sowieckiej okupacji wymusiły szereg zmian na dotychczas funkcjonujących strukturach przedwojennego ruchu narodowego. Pochodząca ze środowiska Obozu Narodowo-Radykalnego „ABC” grupa ocalałego kierownictwa przekształciła się w Grupę „Szańca”, której nazwa pochodziła od wydawanego już w październiku 1939 roku głównego pisma konspiracyjnego „Szaniec” (będącego organem prasowym tejże grupy, Związku Jaszczurczego i później Narodowych Sił Zbrojnych). Pismo było wydawane początkowo jako biuletyn na nasłuchu radiowym, natomiast od 24 marca 1940 roku – już w formie drukowanej (od 1940 roku do upadku powstania warszawskiego łącznie wydano 156 numerów w nakładzie od 5 do 15 tysięcy egzemplarzy).

14/15 października 1939 roku powstał zalążek przyszłego wojska polskiego, jakim była Organizacja Wojskowa Związek Jaszczurczy, i który stał się fundamentem do stworzenia Narodowych Sił Zbrojnych, natomiast głównym organem cywilnym był powstały na przełomie 1939 i 1940 roku Komisariat Cywilny, jego zadaniem było przygotowanie kadr administracyjnych do objęcia ziem polskich po ich wyzwoleniu. Po utworzeniu Narodowych Sił Zbrojnych KC przekształcił się w Służbę Cywilną Narodu pod przewodnictwem brata autora „Odrodzenia idealizmu politycznego”, Kazimierza Gluzińskiego, później po rozłamie na tle scalenia NSZ z Armią Krajową w drugiej połowie 1944 roku konspiracja narodowa powołała do życia samodzielną Radę Polityczną NSZ.

W ramach Grupy Szańca działało 6 organizacji wewnętrznych, podporządkowanych politycznie tajnej strukturze ONR – Organizacji Polskiej: organizację kobiecą „Wiara i Wola”, chłopski Zespół Działaczy Ludowych „Zydel”, działającą w środowiskach robotniczych „Załogę”, „Medycynę Polską” skupiającą lekarzy, związany z środowiskiem prawników Związek Odbudowy Prawa oraz Młodzież Wielkiej Polski. W terenie działacze Grupy prowadzili bardzo silnie rozwiniętą działalność propagandową i wydawniczą, kontynuując rozwój ideologii narodowo-radykalnej na polskiej ziemi.

Natomiast w niniejszym artykule przedstawię wizję państwa polskiego rysującą się w środowisku Grupy „Szańca”, ich możliwości realizacji oraz odniesienia do dorobku programowego przedwojennego ruchu narodowo-radykalnego. Warto tutaj najpierw rozpocząć od jednego z podstawowych elementów każdej państwowości, czyli zagadnienia dotyczącego przebiegu granic. To właśnie środowisko skupione wokół pisma „Szaniec” najwcześniej podjęło zagadnienie polskiej granicy na zachodzie. Jego zdaniem, po pokonaniu hitlerowskich Niemiec, Polska powinna odzyskać całe Prusy Wschodnie, a granicę zachodnią oprzeć o linię rzek Odry i Nysy Łużyckiej, co oznaczało postawienie aliantów zachodnich i polskiego rządu emigracyjnego w Londynie przed faktami dokonanymi: Przed nadejściem armii zwycięskich z Zachodu sami musimy zająć to wszystko, co odwiecznie jest polskiem: Prusy Wschodnie, Gdańsk, Linię Odry, cały Śląsk, aby przypadkiem nie stały się te ziemie męczeńskie przedmiotem targów i szacherek dyplomatycznych, aby znów nie skrępowano nam rąk, które wymierzać będą zasłużoną karę i przywracać sprawiedliwy ład. W 1940 roku rachuby na przegraną III Rzeszy okazały się błędne ze względu na klęski zachodnich państw (głównie Francji), jednak to doprowadziło do sytuacji, w której narodowi radykałowie nie tylko nie porzucili postulatów, ale je jeszcze bardziej zradykalizowali i uszczegółowili. Na łamach „Szańca” w artykule „Oczy na Zachód” z dnia 29 sierpnia 1940 roku pisano: Jako minimum rewindykacji ustalamy ziemie, leżące na wschód od Nissy Łużyckiej i Odry, przy czym dla celów obronnych granica musi obejmować obie te rzeki, a choćby pas ochronny na ich lewym, zachodnim brzegu. W tym artykule postulowano nie tylko rewindykację granicy zachodniej, ale również przesiedlenia Niemców z ziem postulowanych zastrzegając, iż państwo polskie przeprowadzi je w sposób zgodny z prawem międzynarodowym.

Natomiast w kwestii granicy wschodniej Grupa Szańca postulowała rewizję paktu „Ribbentrop – Mołotow” z dnia 23 sierpnia 1939 roku oraz przywrócenie granicy wschodniej w oparciu o traktat ryski. Zatem środowisko narodowo-radykalne było pierwszym w polskiej konspiracji, które wysunęło tak daleko idące postulaty w zakresie przebiegu granic nowo utworzonego po trupach okupantów państwa polskiego.

Kolejnym punktem programu Grupy Szańca była wizja ustroju politycznego odrodzonej, powojennej Polski. Narodowo zorientowani konspiratorzy planowali przekształcić ustrój Polski w kierunku narodowo-katolickim (nawiązanie do przedwojennej wizji Katolickiego Państwa Narodu Polskiego) poprzez naprawę i usprawnienie niektórych elementów systemu demokratycznego oraz reorganizację struktur państwa. Na czele narodu stałby Rząd składający się z grupy wybranych obywateli, zasłużonych dla Polski oraz cieszących się nieposzlakowaną opinią. Władzę ustawodawczą miałyby tworzyć Sejm i Senat ze zmienionym zakresem kompetencji – sam skład Senatu planowano zmniejszyć do trzydziestu członków wybieranych dożywotnio w wyborach bezpośrednich lub mianowanych przez Sejm i Głowę Państwa (określoną mianem „Piasta”). „Piast”, czyli Głowa Państwa z kolei miała stanowić najwyższy autorytet w państwie, wybierany byłby dożywotnio i posiadałby sporo prerogatyw, m.in. koordynację prac parlamentu, możliwość rozwiązywania Sejmu, wyznaczanie i odwoływanie dowódców sił zbrojnych oraz podpisywanie umów międzynarodowych. Część z tych postulatów znakomicie ilustruje „17 myśli żelaznych Grupy Szańca”, w szczególności punkt 8: „Wyrwać władzę partiom, zabezpieczyć ją przed opanowaniem przez żywioły próżne wprawdzie, podejrzane i nieliczne, ale ambitna z zuchwałe; podporządkować wszystkie interesy prywatne interesowi narodu; zorganizować życie zbiorowe, poczynając od rodziny a kończąc na zrzeszeniach gospodarczych i kulturalnych oraz na władzach administracyjnych tak, aby każdy wagę swoją w mechanizmie ogólnym odczuwał żywiej niż niemożność wyłamania się z jego żelaznych trybów; włączyć tę zorganizowaną społeczność w państwo, które się stanie w ten sposób jej pełnym wyrazem - oto istota suwerenności narodu.”

Rezerwuar przyszłych elit miała stanowić Organizacja Narodu, która skupiałaby wszystkich Polaków dysponujących prawem wyborczym, warto tu zaznaczyć, iż prawo wyborcze równocześnie miało zostać w przyszłym państwie ograniczone dla mniejszości narodowych destrukcyjnie wpływających na wewnętrzną stabilność państwa.

Zamierzano również zreformować system nazewnictwa wybranych urzędów państwowych tak, by podkreślić ciągłość niepodległej Polski z przedrozbiorową Rzeczpospolitą Obojga Narodów, na czele rządu stanąłby zgodnie z nazewnictwem kanclerz zamiast dotychczasowego premiera. Kanclerza zastępowałby wicekanclerz (pomimo, że w tradycji polskiej prawidłowo powinien być podkanclerzy), zaś Urząd Rady Ministrów miał być określany jako Urząd Kanclerski. Wchodząca w skład „Szańca” Służba Cywilna Narodu w zakresie administracji postulowała usprawnienie pracy administracji poprzez wprowadzenie decentralizacji państwa i ustalenie nowego podziału administracyjnego Polski – ów podział miał być oparty na regionalizmie i na jego podstawie zamiast dotychczasowych województw planowano wprowadzić 8 regionów samorządowych, co pozwoliłoby ujednolicić administrację, odciążyć centralę ustawodawczo, ponieważ każdy region miał posiadać swój sejmik z pełnią kompetencji rejonowych. Dzięki temu interes ludności przyzwyczajonej po czasie do nowego systemu władzy zostałby zabezpieczony przed wszelkimi dyktatorskimi zakusami.

W zakresie szkolnictwa SCN postulowała wprowadzenie nowego ustroju, na który składałyby się jednolitość programu w oparciu o idee chrześcijańskie, przymus szkolny, szeroko rozbudowany samorząd, pełną autonomię uczelni wyższych oraz wydatną pomoc dla studiującej młodzieży z biednych rodzin. Samorząd miał dzielić się na trzy stopnie – powiatowy, ziemski i państwowy. Powiatową Radę Wychowania, czyli lokalną instytucję edukacyjną na szczeblu powiatowym, mieli zasilać przedstawiciele polskiego nauczycielstwa, rodzice, duchowni katoliccy oraz członkowie władz pierwszej instancji. Działalność samorządowa w zakresie szkolnictwa odbywałaby się pod nadzorem Ministerstwa Oświaty, którego zadaniem miało być czuwanie nad wykonywaniem programu edukacji, zatwierdzanie i kontrolowanie budżetu przeznaczonego na ten cel. System ponadto miał być tak skonstruowany, że edukacja w ten sposób byłaby powszechna także dla młodzieży robotniczej i chłopskiej, co pozwoliłoby wykształcić i z tych środowisk młodą inteligencję.

Czas teraz pochylić się nad koncepcjami ekonomicznymi i społecznymi, jakie wysuwała narodowo-radykalna konspiracja doby wojennej. W dziedzinie prawa własności postulowano ograniczenie tego prawa względem moralności społecznej, co wiązało się z bardzo silnym antykapitalizmem i antykomunizmem, one bowiem w tym samym zakresie wyzyskiwały jednostki nieposiadające żadnej własności. Oprócz ograniczonego prawa do własności prywatnej, proponowano podniesienie dochodu społecznego i jego sprawiedliwy podział, co w konsekwencji doprowadziłoby do dekoncentracji produkcji i upowszechnienia własności prywatnej. W dziedzinie rolnictwa narodowcy zamierzali przenieść nadwyżki ludności wiejskiej do pracy w przemyśle, dążąc do należytego rozmieszczenia przemysłu przetwórczości rolnej w terenie, oprócz tego wskazano możliwość pozbawienia właściciela gospodarstwa, jeżeli ten osobiście nie pracuje i przez to zmniejsza jego wartość.

W zakresie handlu, który ukazał ogromne zainteresowanie obywateli tą dziedziną pracy, zaobserwowano konieczność nałożenia na handel hurtowy obowiązku specjalizacji, podniesienia norm moralnych oraz stworzenie rejestru kupieckiego – dzięki stworzeniu rejestru kapitał na przebyte praktyki i stabilizację przedsiębiorstwa oraz dane rejestru określające wartość moralną i fachowość kupca byłyby czynnikami umożliwiającymi udzielanie koncesji. W dziedzinie gospodarki planowano wprowadzenie systemu samorządowego, który obok własnego zakresu prac administracyjnych miałby zajmować się inicjowaniem projektów z dziedziny gospodarki oraz opiniowaniem nadesłanych projektów, wprowadzaniem w życie centralnie pomyślanego planu gospodarczego, zaś na szczeblu powiatowym samorządy miały się opierać na związkach branżowych, a więc w ramach specjalności, ponadto zadaniem samorządów byłoby objęcie całości zagadnień gospodarczych swojego terenu. Ekonomię państwa z kolei wzięłaby na siebie Państwowa Rada Gospodarcza, a na wszystkich poziomach samorządów mieli w nich brać udział przedstawiciele świata pracy wybierani przez załogi zakładów, w których pracowali, producenci oraz właściciele małych i średnich warsztatów.

W zakresie socjalnym z kolei Grupa „Szańca” planowała wprowadzenie nowego systemu ubezpieczeń emerytalnych na zasadzie przymusu, wypłacanie emerytur rozpoczynałoby się po osiągnięciu granicy wieku emerytalnego, w razie zajścia niezdolności do pracy bądź po 25 latach opłacania składek. Opieka nad pracownikami miała więc na celu ulżenie ich doli, udzielanie pomocy w ich usamodzielnianiu i uwłaszczaniu oraz warunkową pomoc państwa dla rodzin pracowniczych.

Jednak zobrazowanie koncepcji państwa polskiego wg wojennej konspiracji nacjonalistycznej nie byłoby pełne bez uwzględnienia czynników zewnętrznych oraz planów geopolitycznych wobec swoich sąsiadów. jeżeli chodzi o koncepcje geopolityczne, to grupa „Szańca” nawiązała bezpośrednio do swojego poprzedniego programu z czasów międzywojennych. Zakładając, iż po wojnie nastąpi przebudowa kształtu politycznego na nowo całej Europy, postulowała utworzenie Konfederacji Państw Europy Środkowowschodniej, obejmującej szeroką gamę państw od Morza Bałtyckiego po Adriatyk i Morze Czarne – państw skandynawskich, Estonii, Łotwy, Litwy, Polski, Czech, Słowacji, Węgier, Rumunii oraz państw bałkańskich razem z Turcją. Byłby to sojusz o wyraźnym ostrzu antysowieckim, którą to sowiecką Rosję Grupa „Szańca” uważała za największe zagrożenie dla bezpieczeństwa regionu, ponieważ miało odmienny ustrój i zupełnie obce wartości cywilizacyjne (tu można śmiało nawiązać do idei cywilizacji Feliksa Konecznego, zgodnie z nim Rosja jest krajem przynależnym do cywilizacji bizantyjskiej). Warto tu zaznaczyć, iż ta koncepcja miałaby mieć charakter związku na zasadzie partnerstwa, ograniczającego się jedynie do współdziałania na polu gospodarczym i obronnym, przy tym wyrażono przekonanie, iż sama Polska musi się przeobrazić w kraj z ukształtowaną już od fundamentu etyką chrześcijańską jako etyką narodową, co byłoby warunkiem siły moralnej Polski i jej możliwości przewodzenia w Europie Środkowej.

Jeśli chodzi o politykę wobec mniejszości narodowych zamieszkujących tereny dawnej Rzeczypospolitej, to przewidywano stopniową polonizację Białorusinów oraz Rusinów, zaś po 1943 roku, kiedy rozpoczęły się masowe rzezie polskiej ludności przez UPA, narodowa konspiracja przewidywała surowe kary wobec zbrodniarzy oraz możliwość usunięcia Ukraińców z obszaru powojennego państwa polskiego. Zaś wobec Niemców polityka była następująca, zgodnie z planem objęcia w swoje granice ziem pomorskich, Dolnego Śląska, dzisiejszej ziemi lubuskiej oraz Prus Wschodnich Niemcy mieli zostać wysiedleni w liczbie ok. 3,8 miliona (zgodnie z obliczeniami z broszury „Szaniec Bolesławów”, później w broszurze „Dziedzictwo Piastów” z 1944 roku liczba spadła o 2 miliony), zakładano też możliwość repolonizacji części ludności polskiej posługującej się na co dzień językiem niemieckim. W zakresie ludności żydowskiej natomiast zakładano całkowitą eliminację żywiołu żydowskiego z Polski, który w latach okupacji miał promować szkodliwe dla polskości idee takie jak komunizm, socjalizm, liberalizm i masonerię. Jeden z głównych ideologów „Szańca” i ostatni później komendant główny NSZ, płk Stanisław Kasznica ps. „Piotr Straża”, nakreślił plan pozbawienia Żydów praw politycznych, niepodejmowanie restytucji ich mienia zajętego przez ludność polską, a choćby konkludował, iż najlepszym pomysłem na rozwiązanie problemu żydowskiego będzie utworzenie państwa żydowskiego na terenie Palestyny (co postulował przed wojną RNR Falanga, który na tej płaszczyźnie współpracował z syjonistycznym „Betarem” Żabotyńskiego). Mimo takich planów politycznych zdecydowanie narodowi radykałowie sprzeciwiali się eksterminacji Żydów ze strony niemieckiego okupanta, odrzucali biologiczny rasizm z pozycji katolickich i uznawali go za „blef XX wieku”, tu warto też krótko wspomnieć o tym, iż polscy nacjonaliści doby wojennej nieraz ratowali Żydów, za co byli poddawani represjom ze strony najeźdźców, ale demoliberalny System woli przez cały czas żyć w oderwanej od rzeczywistości legendzie ruchu narodowego jako „antysemickiego” i „współpracującego z Hitlerem”.

Grupa „Szańca” niewątpliwie wybija się ze wszystkich organizacji narodowych doby II wojny światowej swoją aktywnością, która brak bądź niedobór środków finansowych na swoją działalność rekompensowała sprawną organizacją, współpracą środowiskową i dynamizmem młodych konspiratorów gotowych za ideę narodowo-radykalnej, niepodległej Polski poświęcić wszystko włącznie ze swoim życiem. Obecnie temat dotyczący szeroko zakrojonej konspiracji narodowej jest poruszany bardziej w aspektach wojskowych i taktycznych niż politycznych, stąd czuję się zobowiązany na łamach tego pisma do uzupełnienia tej luki. Przede wszystkim na uwagę zasługuje oprócz spójnego programu i koncepcji politycznych również bezkompromisowy stosunek do każdego nurtu, który jest wrogi idei nacjonalistycznej, a które to podstawy powinniśmy zachowywać i krzewić w XXI wieku. Zwłaszcza gdy teraz mają miejsce rozmaitej maści niezrozumiałe dla mnie mariaże części środowisk narodowych z liberałami, co prowadzi do poważnego rozmycia naszej idei i jej spychania na margines społeczno-polityczny Polski.

Adam Busse

* Wszystkie cytaty w tekście zawierają oryginalną pisownię (przyp. red.).

Wybrane źródła: