Zakopane to górska miejscowość znana niemal każdemu Polakowi. Rzesze turytów przyciąga bogata kultura góralska oraz bliskie położenie Tatr. Współczesne Zakopane odbiega od tego sprzed ponad wieku i poraża przybyszów setkami szyldów i reklam oraz coraz większą ilością niepasujących do tej miejscowości budynków. Na szczęście śladów starego Zakopanego z przełomu XIX i XX w. czy okresu międzywojennego zachowało się tu jeszcze dosyć dużo. Przy odrobinie chęci i poświęceniu kilku godzin warto je poszukać i zobaczyć te niezwykłe obiekty i miejsca.
1. Cmentarz na Pęksowym Brzyzku
Ta znajdując się nieopodal dolnych Krupówek zabytkowa nekropolia, jest niewątpliwie jednym z najważniejszych zabytków Zakopanego. Klimatyczny Stary Cmentarz na Pęksowym Brzyzku to duchowe centrum miasta i obok Warszawskich Powązek należy do najważniejszych polskich nekropoli. To w tym miejscu swoje groby mają osoby, bez których Zakopane byłoby tylko ubogą wsią zagubiona u stóp Tatr.Brama prowadząca na cmentarz opatrzona jest tablicą o treści: „Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie”. Na drugiej znajduje się informacja, iż cmentarz jest obiektem zabytkowym.
Niegdyś było to zwykły cmentarz wiejski miejsce pochówku mieszkańców Zakopanego, miejscem szczególny stał się w roku 1889, kiedy spoczął na nim, zgodnie ze swoim życzeniem Tytus Chałubiński. w tej chwili na Pęksowym Brzyzku znajduje się ok. 250 mogił. Spora ich część to groby osób miłujących Tatry i Zakopane oraz zasłużonych dla regionu, część to grobowce rodzin góralskich. adekwatnie każdy z grobowców jest niepowtarzalnym dziełem sztuki, wykonanym z kamienia, drewna lub metalu. Zobaczymy tu niedbale rozmieszczone groby jak na wiejskim cmentarzu.
Na niewielkiej powierzchni mają swoje groby znakomite osoby, bez których nie byłoby Zakopanego w obecnym kształcie m.in. Sabała i Chałubiński, Makuszyński, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Stolarczyk i Witkiewicz, Marusarz, góralscy przewodnicy i kurierzy tatrzańscy, taternicy, lekarze i artyści oraz wielu innych.
2. Stary Kościół
Drewniany kościół niegdyś pod wezwaniem św. Klemensa a w tej chwili Matki Boskiej Częstochowskiej jest pierwszym kościołem parafialnym Zakopanego. Został wybudowany w latach 1847-1851 dzięki ówczesnym właścicielom dóbr zakopiański, Klementynie i Edwardowi Homolacsom. To szczególne miejsce dla mieszkańców Zakopanego jest zdrobniale nazywane Starym Kościółkiem. Światynie budował najpierw cieśla Sebastian Gąsienica-Sobczak, potem Jakub i Jan Toporowie.
Pierwotna część (obecnie przednia) kościoła z jednym ołtarzem z roku 1987 została rozbudowana w latach 1850-51 przez ks. Stolarczyka o część tylną z wieżyczką.
Wnętrze nie posiada złoceń ani sztukaterii, za to ma niewątpliwy klimat małego wiejskiego kościółka sprzed ponad 150 laty. Drewniana świątynia jest jednonawowa, z trzema ołtarzami. Początkowo w głównym ołtarzu znajdował się obraz św. Klemensa, zastąpiony przed II wojną światową kopią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej. Kościół jest skromny i zachował stary wystrój, można zobaczyć trzy barokowe rzeźby dzieła ludowego artysty Wojciecha Kułacha-Wawrzyńcoka z Gliczarowa, drogę krzyżową autorstwa Eweliny Pęksy, obrazy, z których najciekawszy jest obraz nieznanego twórcy przedstawiający św. Pawła z przełomu XVIII i XIX w.
Odwiedzając Stary Kościół, warto pamiętać o pierwszym proboszczu ks. Józefie Stolarczyku, bez którego Zakopane nie istniałoby w obecnym kształcie. Przyczynił się do spopularyzowania miejscowości pod Tatrami, namawiając wielu górali do przyjmowania letników.
3. Willa Pod Jedlami
Na Kozińcu znajduje się najpiękniejszy okaz stylu zakopiańskiego zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza i jeden z największych zabytków architektury drewnianej w Polsce.
Dom pod Jedlami stanowi własność rodziny Pawlikowskich, bardzo zasłużonej dla polskiej kultury sztuki, ochrony przyrody Tatr oraz Zakopanego. Dom postawił Jan Gwalbert Pawlikowski z Medyki w roku 1897. Wybudowany został przez zakopiańskich budarzy z Wojciechem Rojem (Rajem) na czele. Dom został zbudowany w krótkim czasie tylko 9 miesięcy.
Budynek oglądać można tylko z zewnątrz, szczególnie imponująco wygląda od strony Antałówki. Dom na 4-metrowej podmurówce z otwarta zwróconą w stronę Tatr werandą zachwyca proporcjami i swoim kształtem, jest to niewątpliwie szczytowe osiągnięcie stylu zakopiańskiego. W ogrodzie otaczającym dom znajduje się drewniana studnia również projektu Stanisława Witkiewicza, swoim kształtem podobna do kapliczki lub dzwonnicy kościelnej.
Wnętrze willi również zostało zaprojektowane przez Witkiewicza od klamek po piece, wszystkie noszą cechy zdobnictwa góralskiego. Część mebli znajdujących się wewnątrz domu zostały wykonane przez Wojciecha Brzegę znanego rzeźbiarza zakopiańskiego.
4. Kaplica w Jaszczurówce
Obiekt zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicz i wybudowana w Stylu Zakopiańskim uchodzi za jedno ze sztandarowych dzieł tegoż stylu. Kaplica pod wezwaniem Najświętszego Serca Jezusa została ufundowana w 1903 roku przez synów Adama Uznańskiego, po jego śmierci. Budowę rozpoczęto w 1904 roku, a poświęcono w 1907 roku.
Te jeden z najmniejszych kościołów w Zakopanem został wybudowany z drewna świerkowego bez użycia gwoździa.
Bryła kaplicy z wysoką podmurówką jest wspaniale wkomponowana w otoczenie, całość przykrywa dwuspadowy dach pokryty gontami, nad nimi dominuje charakterystyczna wieżyczka z sygnaturką.
Nad wejściem pod małym daszkiem drewniana figurka Chrystusa Frasobliwego dzieło Józefa Janosa z Dębna. W kościółku warto zwrócić uwagę na drzwi wejściowe oraz zakrystii, bogato zdobione dekoracją snycerską technikami stolarskimi i kołkowaniem oraz okuciami.
Również wewnątrz kaplica robi wrażenie na zwiedzających, podziwiać tutaj można kunszt sztuki góralskiej. Uwagę zwracają zdobienia, mistrzostwo rzeźb oraz ornamentyki. Niezwykle interesujący i oryginalny ołtarz główny przypomina swoim kształtem góralską chałupę, po bokach piękne witraże przedstawiające: z lewej Matka Boska Ostrobramska z Pogonią, herbem Litwy po przeciwnej stronie z prawej Matka Boska Częstochowska z orłem w koronie. Ołtarz i witraże zostały zaprojektowane przez Stanisława Witkiewicza. Warto zwrócić uwagę na wiszący w kaplicy masywny dębowy kandelabr.
5. Willa Koliba
Pierwszy dom w stylu zakopiańskim, wybudowany w 1892 r. dla ukraińskiego ziemianina Zygmunta Gnatowskiego. Budynek został zbudowany przez górali Józefa Ksprusia-Stocha i Macieja Gąsienice-Józkowego. Z początku niewielki, w 1903 r. zostało dobudowane zachodnie skrzydło, co zupełnie zmieniło jego proporcje. W domu mieści się Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisław Witkiewicza oddział Muzeum Tatrzańskiego.
W środku zgromadzono wiele rzeczy projektu Stanisława Witkiewicza oraz eksponaty etnograficznie. Sosręby wykonał znakomity artysta-rzeźbiarz zakopiański Wojciech Brzega.
Autorem figury Jana Krzeptowskiego-Sabały, którą można zobaczyć na zewnątrz w ganku, jest znakomity zakopiański artysta Michał Gąsienica-Szostak. Dawniej w Kolibie bywało dużo znakomitych gości między innymi mieszkali tutaj: Helena Modrzejewska, Jan Kasprowicz. W ostatnich latach Koliba została gruntownie odremontowana i miejscami zrekonstruowana.
6. Dom U Wnuka
Nieopodal Starego Kościoła przy ulicy Kościeliskiej stoi zabytkowy drewniany dom. Budynek wybudował Józef Krzeptowski (brata słynnego Sabały) pomiędzy 1850 a 1870 r. - data jest kwestią sporną. Był to prawdopodobnie pierwszy góralski dom, w którym wyżkę zastąpiono mieszkalnym piętrem. Na parterze mieściły się sklep i karczma. Swoją pierwszą siedzibę miało kasyno, założone przez Towarzystwo Tatrzańskie.
Chałupa Krzeptowskiego pełniła funkcję wiejskiego klubu, to tutaj mieszkańcy i goście robili zakupy, odwiedzali kasyno, bibliotekę i czytelnię. Bywali tutaj propagatorzy i popularyzatorzy Zakopanego np. Walery Eliasz, Tytus Chałubiński, Leopold Świerz, Helena Modrzejewska i wiele innych znakomitych osób. To w tym miejscu swoje miejsce miał pierwszy sezonowy urząd pocztowy. Funkcje listonosza pełnił nieumiejący czytać ani pisać Kuba Gąsienica-Kloryk.
W domu aż do roku 1937 słynną karczmę prowadziła wnuczka Krzeptowskiego wraz ze swoim mężem Janem Wnukiem. I właśnie od nazwiska męża pochodzi nazwa słynnej restauracji „U Wnuka". Zdolności kulinarne restauratora Jana Wnuka rozsławiły ten lokal, chętnie jadali w tym miejscu zakopiańscy goście m.in. Tetmajer, Kasprowicz, Orkan oraz znani górale: Wojciech Brzega, Bartuś Obrochta, Stanisław Nedza-Kubiniec.
Warto przebywając w okolicy wstąpić do zabytkowej karczmy „U wnuka” i poczuć klimat minionych dni.
7. Dworzec Tatrzański
Nieopodal Muzeum Tatrzańskiego, w głębi przy ul. Krupówki wznosi się ceglany budynek Dworca Tatrzańskiego. Pierwszy wybudowany z drewna Dwór powstał w 1882 r., gościli w nim sławni polscy artyści jak: Helena Modrzejewska, Ignacy Jan Paderewski, Henryk Sienkiewicz. Ponadto mieściła się tutaj czytelnia, sala balowa i restauracja.
Nieszczęśliwym trafem na skutek wybuchu lamy naftowej budynek w 1900 roku strawił pożar. Na jego miejsce w 1903 roku wybudowano obecny murowany Dworzec Tatrzański. W nowym Dworcu spotykali się uczeni na towarzyskich posiadach muzealnych.
Obecnie ma tu swoje miejsce zakopiański oddział PTTK, a część pomieszczeń jest dzierżawiona. Na ścianę przed wejściem warto zwrócić uwagę na wiszącą tablicę, jest ona poświęconą pamięci Klimka Bachledy, patrona przewodników tatrzańskich, pierwszego ratownika, który zginął ofiarną śmiercią w czasie akcji ratowniczej. W budynku niegdyś swoją siedzibę miało Tatrzańskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe.
8. Muzeum Tatrzańskie
Przy dolnych Krupówkach po przejściu niewielkiego mostku znajdziemy murowany gmach Muzeum Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w 1903 roku — jednego z wielkich zakopiańczyków. Złożone w 1888 roku, a od 1922 w tym właśnie budynku ulokowane. Murowany gmach muzeum został zaprojektowany w Lovranie przez chorego już Stanisława Witkiewicza.
Wybudowany według szkicowego projektu, jest jednym z pierwszych przykładów dostosowania z założenia drewnianego stylu zakopiańskiego do budownictwa murowanego. Budynek został wybudowany pod kierownictwem architekta Franciszka Mączyńskiego.
Muzeum Tatrzańskie po powstaniu było pierwszym w Polsce muzeum regionalnym. Nie przerwanie przez 43 lata dyrektorem muzeum był Juliusz Zborowski. Za jego czasów placówka stała się ośrodkiem naukowo-badawczym. W Muzeum Tatrzańskim można podziwiać zbiory etnograficzne oraz przyrodnicze związane z Podhalem i Tatrami.
9. Chata Tea
Pomiędzy potokiem Bystra a Nosalem, w dużym ogrodzie stoi stara drewniana chata góralska. Wybudowana przez górala z Jaworzyny Spiskiej Jana Gnybusa pochodzi z ok. poł. XIX w. Drewniany budynek pomiędzy smrekami jest typową chałupą góralską, jaką niegdyś budowano na Podhalu. Składa się z czarnej i białej izby przedzielonych sienią. Niegdyś mieścił się tutaj oddział Muzeum Tatrzańskiego i można było dom zwiedzać w środku. W obydwu pomieszczeniach zgromadzonych było wiele okazów ludowej sztuki: przedmioty codziennego użytku, meble góralskie ubiór góralski, obrazki malowane na szkle i choćby broń góralską: ciupagę, pistolety i strzelby.
Ponadto można było podziwiać tradycyjne góralskie instrumenty muzyczne: piszczałki, dudy i złóbcoki. Będąc w Kuźnicach, warto swoje kroki skierować w pobliże tamy na potoku Bystra i odnaleźć schowaną na uboczu zabytkową chatę.
10. Chałupa Sabały
Na Krzeptówkach stoi dom Sabały, zbudowany na początku XIX wieku. Jest on jednym z najstarszych w Zakopanem i reprezentuje najdawniejszy typ budownictwa góralskiego. Drewniana chałupa będąca własnością prywatną posiada dwie izby i niewielkie obejście.
W domu znajduje się dużo zabytkowych mebli, narzędzi i sprzętów używanych niegdyś w codziennym życiu. Można tutaj również oglądać wiele starych zdjęć rodzinnych, dzięki którym zwiedzanie Sabałówki staje się ciekawą lekcją historii tego regionu.
Jan Krzeptowski-Sabała był legendarnym gawędziarzem i jedną z najbardziej fascynujących postaci dawnego Zakopanego. Powszechnie zwany Sabałą, czasem Sablikiem lub Czakorem był porównywany do Homera, za młodu podobno zbójował, z pewnością kłusował i polował. Do domu Sabały można dotrzeć od Krzeptówek lub Drogą pod Reglami.
