Unia Europejska finalizuje przełomowe przepisy, które mogą całkowicie zmienić rynek produktów codziennego użytku. Chodzi o zakaz substancji PFAS, potocznie nazywanych „wiecznymi chemikaliami”. Znajdują się w patelniach teflonowych, kurtkach przeciwdeszczowych, opakowaniach do jedzenia na wynos i tysiącach innych produktów. Problem w tym, iż praktycznie nie ulegają rozkładowi i mogą powodować nowotwory, uszkodzenia wątroby i zaburzenia hormonalne.
Fot. Warszawa w Pigułce
Chemikalia, które znasz, ale o których nie słyszałeś
PFAS to skrót od substancji per- i polifluoroalkilowych – grupa ponad 9000 syntetycznych związków chemicznych, które zyskały popularność w przemyśle dzięki wyjątkowym adekwatnościom. Są całkowicie odporne na działanie wody, tłuszczów, wysokich temperatur oraz większość substancji chemicznych. To właśnie dlatego znajdziesz je niemal wszędzie w swoim domu.
Patelnia z powłoką nieprzywierającą? PFAS. Kurtka przeciwdeszczowa? PFAS. Opakowania do pizzy lub hamburgerów na wynos? PFAS. Farby, kleje, szminka, krem do twarzy, wodoodporna odzież outdoorowa – lista jest niemal nieskończona. Według danych Europejskiej Agencji Chemikaliów, PFAS wykorzystywane są w przemyśle lotniczym, obronnym, motoryzacyjnym, elektronice, przetwórstwie żywności, budownictwie i artykułach medycznych.
Przemysł pokochał te substancje za to, za co teraz są przeklinane przez ekologów i lekarzy. Wiązanie węgiel-fluor to jedno z najsilniejszych w chemii organicznej. Oznacza to, iż PFAS praktycznie nie ulegają naturalnemu rozkładowi i mogą utrzymywać się w środowisku przez dziesiątki, a choćby setki lat.
Dlaczego „wieczne chemikalia” to problem
Te same adekwatności, które czynią PFAS idealnym składnikiem przemysłowym, stają się przekleństwem dla zdrowia ludzkiego i środowiska. Większość PFAS utrzymuje się w środowisku dłużej niż jakakolwiek inna syntetyczna substancja. Co więcej, łatwo przemieszczają się w środowisku, pokonując ogromne odległości od miejsca uwolnienia.
Badania naukowe wykazały, iż długotrwała ekspozycja na PFAS może mieć poważne konsekwencje zdrowotne. Substancje te mogą przyczynić się do zwiększenia poziomu cholesterolu, negatywnie wpływać na wątrobę, zaburzać funkcję tarczycy oraz zwiększać ryzyko niektórych nowotworów, takich jak rak jądra czy rak nerki.
Szczególnie niepokojący jest fakt, iż PFAS mogą przenikać przez barierę łożyskową, wpływając na rozwój płodu. U dzieci narażonych na działanie tych substancji częściej występują zaburzenia funkcji poznawczych. Badania pokazały również negatywny wpływ na układ odpornościowy i hormonalny.
Kraje skandynawskie wymuszają zmiany w całej Europie
Inicjatorami walki z PFAS w skali europejskiej stały się kraje skandynawskie. W styczniu 2023 roku adekwatne urzędy Danii, Niemiec, Holandii, Norwegii i Szwecji przedłożyły Europejskiej Agencji Chemikaliów najbardziej obszerny wniosek o ograniczenie w dotychczasowej historii ECHA.
Wniosek obejmuje około 10 tysięcy substancji z grupy PFAS, co czyni go historycznym dokumentem w europejskim prawie chemicznym. Komisja Europejska planuje wprowadzenie zakazu PFAS we wszystkich produktach konsumenckich, pozostawiając jedynie wyjątki dla niezbędnych zastosowań przemysłowych.
Według informacji kancelarii prawnej LEXPERTS, w 2024 roku rozpoczęły się intensywne negocjacje między potrzebą ochrony zdrowia a potrzebami przemysłu. Komitety naukowe ECHA w tej chwili analizują ponad 5600 uwag zgłoszonych podczas konsultacji publicznych, głównie przez sektor przemysłowy.
Wyjątki od zakazu – gdzie PFAS pozostaną
Kluczowym elementem przygotowywanych przepisów będzie precyzyjne określenie wyjątków od generalnego zakazu. UE dostrzega, iż w niektórych strategicznych zastosowaniach PFAS są trudne do zastąpienia, a ich natychmiastowa eliminacja mogłaby przynieść więcej szkody niż pożytku.
Wyjątki prawdopodobnie obejmą specjalistyczne inhalatory stosowane w leczeniu astmy i innych chorób układu oddechowego oraz zaawansowane półprzewodniki wykorzystywane w nowoczesnej elektronice. Sektor motoryzacyjny argumentuje, iż PFAS są niezbędnym składnikiem zaawansowanych systemów hamulcowych i układów klimatyzacji.
Podobne stanowisko prezentuje przemysł energii odnawialnej, szczególnie producenci paneli fotowoltaicznych i turbin wiatrowych. Koncepcja „niezbędnych zastosowań” ma umożliwić użycie PFAS tam, gdzie są one nieodzowne i niezastąpione, jednak choćby te zastosowania będą obwarowane restrykcjami co do emisji i utylizacji odpadów.
Przemysł już się przestawia
Niektóre firmy nie czekają na unijne przepisy i już teraz wycofują się z produkcji PFAS. 3M, jeden z największych światowych producentów PFAS, ogłosił, iż całkowicie zakończy wytwarzanie PFAS do końca 2025 roku. Decyzja ta jest bezpośrednio powiązana z planowanym zakazem w UE oraz rosnącymi roszczeniami odszkodowawczymi.
Zakończenie produkcji oznacza między innymi zamknięcie fabryk PFAS w Belgii i Niemczech. W samym zakładzie Burgkirchen w Niemczech zagrożonych jest około 1000 miejsc pracy w związku z planowanym zamknięciem do 2025 roku.
Inne firmy już eksperymentują z alternatywami. Szwedzka firma tekstylna Fjällräven oraz amerykański producent odzieży outdoorowej Patagonia oferują kolekcje ubrań wodoodpornych wytwarzanych bez użycia PFAS, wykorzystując impregnaty na bazie naturalnego wosku. Podobnie postępują producenci naczyń kuchennych, wprowadzając patelnie z zaawansowanymi powłokami ceramicznymi.
Korzyści zdrowotne przewyższą koszty przemysłu
Pomimo obaw sektora przemysłowego, potencjalne korzyści z eliminacji PFAS mogą znacząco przewyższyć koszty adaptacyjne. Zgodnie z analizami przeprowadzonymi na zlecenie Komisji Europejskiej, łączny roczny koszt opieki zdrowotnej związanej z chorobami wywoływanymi przez ekspozycję na PFAS w krajach UE oszacowano na 52-84 miliardy euro.
Do tego dochodzą wielomiliardowe koszty oczyszczania skażonych terenów i zasobów wodnych. W porównaniu z tymi liczbami, szacowany koszt przestawienia europejskiego przemysłu na alternatywne substancje wynosi około 10-15 miliardów euro w całym okresie przejściowym.
Kiedy wejdzie w życie zakaz
Decyzja Komisji Europejskiej nie jest spodziewana przed 2025 rokiem. Po publikacji projektu nastąpi okres konsultacji publicznych, podczas których wszystkie zainteresowane strony będą mogły wyrazić swoje opinie. Dopiero po zakończeniu tego procesu finalna wersja rozporządzenia trafi pod głosowanie w Parlamencie Europejskim i Radzie UE.
Lata 2024-2025 to najważniejszy okres finalizowania nowych regulacji PFAS w UE. Komitety ECHA (RAC i SEAC) analizują w tej chwili ryzyka i skutki społeczno-ekonomiczne regulacji, a ostateczna decyzja może zapaść już w pierwszej połowie 2025 roku.
Co to oznacza dla ciebie?
Przeciętni konsumenci europejscy nie odczują natychmiastowych zmian po wprowadzeniu zakazu, ponieważ produkty zawierające PFAS będą mogły być sprzedawane do wyczerpania zapasów. Jednak z czasem możesz zaobserwować pewne różnice w charakterystyce niektórych produktów codziennego użytku.
Kuchnia i gotowanie: Nowe patelnie z powłokami nieprzywierającymi mogą wymagać innej pielęgnacji i mogą być mniej trwałe niż tradycyjne teflonowe. Producenci zapewniają jednak, iż nowoczesne alternatywy ceramiczne są równie skuteczne, a często choćby bezpieczniejsze przy wysokich temperaturach.
Odzież outdoorowa: Kurtki przeciwdeszczowe, namioty i obuwie trekkingowe mogą potrzebować częstszej impregnacji. Naturalne woski i nowe technologie syntetyczne oferują jednak podobną ochronę przed wilgocią, choć mogą wymagać częstszej odnowy.
Opakowania spożywcze: Opakowania do jedzenia na wynos będą wykonane z innych materiałów. Może to oznaczać, iż niektóre produkty będą pakowane w papier bez powłoki wodoodpornej lub w alternatywne tworzywa.
Jak chronić się już dziś przed PFAS
Choć całkowite uniknięcie kontaktu z PFAS jest w tej chwili niemożliwe, możesz znacznie ograniczyć narażenie na te substancje. Najważniejsze jest unikanie produktów, które z pewnością je zawierają.
W kuchni: Zastąp patelnie teflonowe żeliwem, stalą nierdzewną lub nowymi powłokami ceramicznymi bez PFAS. Unikaj opakowań do żywności z powłokami odpornymi na tłuszcz – szczególnie tych używanych do fast foodów.
Odzież: Sprawdzaj etykiety ubrań przed zakupem. Unikaj odzieży z napisami typu „stain resistant”, „water resistant” czy „easy care” – często oznaczają one użycie PFAS. Wybieraj naturalne tkaniny lub produkty firm, które publicznie zrezygnowały z PFAS.
Kosmetyki: Czytaj składy kosmetyków, szczególnie wodoodpornych maskar, szminek o długotrwałym działaniu i kremów przeciwsłonecznych. Substancje o nazwach zawierających „fluor” lub „perfluor” to prawdopodobnie PFAS.
Woda: jeżeli mieszkasz w rejonie podwyższonego ryzyka (blisko lotnisk, zakładów przemysłowych lub wysypisk), rozważ instalację filtra do wody pitnej specjalnie zaprojektowanego do usuwania PFAS.
Planowany zakaz może również wpłynąć na globalny handel międzynarodowy. Produkty importowane na rynek europejski będą musiały spełniać nowe normy, co zmusi wielu producentów spoza UE do dostosowania swoich procesów produkcyjnych. To może oznaczać wyższe ceny niektórych towarów, ale również bezpieczniejsze produkty dla konsumentów na całym świecie.
Niezależnie od ostatecznego kształtu regulacji, era „wiecznych chemikaliów” w Europie wyraźnie zmierza ku końcowi. Dla ochrony środowiska naturalnego i zdrowia obecnych oraz przyszłych pokoleń Europejczyków może to być jedna z najważniejszych decyzji regulacyjnych podjętych przez UE w ostatnich dekadach.
