Świstak to obok kozicy, najbardziej znany mieszkaniec Tatr. Często swoje nory maja w pobliżu popularnych szlaków tatrzańskich. Zanim go zobaczymy, możemy usłyszeć charakterystyczny świst, dzięki którego ostrzega inne świstaki.
Charakterystyka świstaka
Świstak jest typowym mieszkańcem strefy wysokogórskiej, w Polsce żyje tylko w Tatrach ponad górną granicą lasu, głównie w strefie hal Tatrzańskiego Parku Narodowego od 1500 do 2300 m n.p.m. Ten charakterystyczny gryzoń jest spokrewniony ze stepowym bobakiem, z naszym susłem i wiewiórkami, z którymi tworzy rodzinę wiewiórkowatych. Nazwa świstaka pochodzi od ostrego świstu, jaki wydaje zaniepokojone zwierzę.
Świstak jest zwierzęciem o krępym tułowiu, dużej głowie, krótkiej szyi i krótkich kończynach, wielkości dużego kota. Ciężar po przebudzeniu ze snu zimowego wynosi ok. 3 — 3,5 kg namiot na jesień przed położeniem się do snu waga może dochodzić do 7 kg. Długość ciała bez ogona 30-60 cm, ogon stanowi ok. 1/4 długości ciała i jest wałkowaty, owłosiony.
Futro ma gęste, włos szorstki, koloru rdzawoszarego, koniec ogona czarny. Kończyny krótkie, muskularne z silnymi pazurami, dzięki nim świstaki mogą skutecznie kopać nory. Charakterystyczne siekacze są skutecznym narzędziem służącym do cięcia i wygrzebywania z ziemi pokarmu. Rosną przez całe życie i z czasem przybierają barwę pomarańczową.
Co jedzą świstaki?
Żywi się wyłącznie roślinami, jego pożywienie stanową trawy i byliny porastające hale i łąki wysokogórskie. Dodatkowo jadłospis uzupełniają kłącza i bulwy. Dieta świstaków zmienia się w ciągu roku i jest uzależniona od roślinności rosnącej w czasie okresu wegetacyjnego. Dzięki zasobności w związki odżywcze tego pokarmu możliwy jest w ciągu kilku ciepłych miesięcy szybki przyrost tkanki tłuszczowej, niezbędnej do przetrzymania niemal pół roku snu zimowego.
Środowisko i tryb życia
Świstak prowadzi życie w grupach rodzinnych, składających się od kilku do kilkunastu osobników, gdzie każda składa się z pary rodzicielskiej i młodych z dwóch ostatnich miotów. Kolonie żyją na duży obszarach halnych zasobnych w rośliny stanowiące ich pożywienie, kolonia może składać się z kilku rodzin.
Gryzonie są terytorialnie i bronią swojego rewiru przed innymi dorosłymi świstakami. Każda rodzina co roku zajmuje ten sam obszar, terytoria poszczególnych koloni nie nakładają się na siebie.
Świstaki większość swojego życia spędzają w norach, które zakładają w pobliżu rumoszu skalnego. Takie miejsca zapewniają możliwość wygrzewania się w słońcu oraz szybkiej ucieczki. Zamieszkiwana nora poza komorą mieszkalną posiada także dość długi, ślepo zakończony korytarz używany jako toaleta.
Zaniepokojony świstak staje na dwóch łapach i obserwuje teren. Pełniący straż świstak, gdy dostrzeże niebezpieczeństwo, wydaje donośny ostrzegawczy gwizd. Ostre świsty alarmują również kozice. Gwizd świstaka jest dźwiękiem wydawanym przez struny głosowe, a nie jak u człowieka przez szparę między zębami lub zwinięte w trąbkę usta. Naturalnymi wrogami świstaka są orzeł, lis i ryś.
Świstak jest zwierzęciem dziennym i gdy tylko ma sposobność, o wschodzie słońca opuszcza norę, aby się najeść, przewietrzyć i pobaraszkować w towarzystwie sąsiadów. Na początku jednak, przed opuszczeniem podziemnych korytarzy, dokładnie bada teren, sprawdzając, czy jest bezpiecznie.
Sen zimowy
Świstak przesypia całą zimę w specjalnie na ten cel wygrzebanej norze, głębokiej i długiej do kilkudziesięciu metrów. Jest ona dobrze od zewnątrz zamkniętej ziemią i suchą trawą, wewnątrz zaś wyścielona suchą trawą.
Sen świstaka trwa ok. 7 miesięcy, jego organizm obniża temperaturę do1,4-12 °C wszystkie funkcje życiowe ulegają zahamowaniu. Oddech staje się znacznie wolniejszy, także tętno serca opada znacznie poniżej normy. Podczas snu zwierzęta leżą obok siebie gromadnie, zwinięte w kłębek. W jednej komorze może znajdować się do 10 osobników. W norze nie ma żadnych zapasów na zimę, ponieważ świstak w trakcie snu nie je, pomimo tego, iż budzi się regularnie co 3-4 tygodnie, by oddać mocz i kał.
Ze snu zimowego budzi się w drugiej połowie kwietnia lub z początkiem maja. Aby wydostać się na powierzchnie, świstak przekopuje w śniegu tunel o długości dochodzącej choćby do 3 metrów. Łatwo jest wtedy dostrzec na śniegu otwór nory. Po przebudzeniu wiosną świstaki bardzo dużo jedzą i gwałtownie odzyskują dawną sylwetkę.
Wypatrzeć świstaka w jego naturalnym środowisku jest niezwykle trudno, prędzej on wyparzy człowieka niż człowiek jego. Jego sierść ma kolor podłoża skalnego, a kształt ciała, w szczególności owal głowy, upodabnia go do bloków skalnych.
Okres godowy i rozród
Wiosenna pora roku to czas świstaczych godów, ruja rozpoczyna się zaraz po przebudzeniu ze snu zimowego i pierwszym posiłku. Samce pozorują walki między sobą, nacierając na siebie, machają przednimi łapkami i groźnie szczerzą zęby.
Po kopulacji samiec opuszcza samice i spędza pewien czas w norze zastępczej. Samica rodzi do 6 ślepych i nagich młodych. Przychodzą one na świat w norach po ok. 5 tygodniach ciąży, do końca lipca pozostają pod troskliwą opieką matki. Dopiero wówczas wychodzą na powierzchnię, ale dalej przez cały czas utrzymują kontakt z matką, która troskliwie się nimi zajmuje.
Dorastają i uzyskują dojrzałość płciowa dopiero w wieku 2 lat. o ile przeżyją pierwszy najniebezpieczniejszy rok życia, świstak może dożyć choćby 15 lat.
Świstak dawniej
Na świstaki niegdyś chętnie polowano, a cenniejsze od skóry i mięsa było ich sadło, stosowane w medycynie ludowej. Nagromadzone na jesień, na czas zimowego snu, zapas tłuszczu u przesądnych górali uchodził jako niezawodny środek leczniczy na wszelkie dolegliwości. Głodującym ludziom na Podhalu często pomagało przezwyciężać choroby nie tylko jako lekarstwo, ale jako porcja wysokoenergetycznego pożywienia wzmacniającego organizm.
W połowie XIX wieku świstaki w Tatrach prawie całkowicie wytępiono. Na szczęście walka uczonych o objęcie ochroną świstaka przyniosła skutek i w 1868 roku została uchwalona przez Sejm krajowy we Lwowie ustawa o ochronie świstaka i kozicy, w rozporządzeniu widniało: „Zakazuje się polowania na zwierzęta alpejskie, świstaka i dziką kozę, adekwatne Tatrom, lub łapania takowych. Również zakazuje się sprzedaży tych zwierząt, jako też i sadła świstaczego".
Przekroczenie tego zakazu było surowo karane. Powstała także powołana i finansowana przez Towarzystwo Tatrzańskie straż pilnująca zwierząt. Zatrudniono w niej przewodników tatrzańskich niegdyś zajmujących się polowaniem. Byli to znani górale Jędrzej Wala i Maciej Sieczka, którzy bardzo sumiennie wykonywali swoje obowiązki. Dzięki zorganizowaniu straży górskiej uratowano świstaka od całkowitego wytępienia i w tej chwili znajduje się on w wielu dolinach tatrzańskich. Liczebność świstaków jest na stabilnym poziomie od czasu utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego.
Postać świstaka oraz jego gwizdy urozmaicają i ozdabiają wysokogórski krajobraz Tatr. Od tego charakterystycznego gryzonia pochodzi wiele nazw tatrzańskich np. Świtówka, Świstowa Dolina, Świstowy Szczyt itp.
Źródło:
„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” Zofia i Witold H. Paryscy
„Świstak" - broszura TPN
