Sarna i jeleń w Tatrach

Jest zwierzęciem o wysokich cienkich nogach, długość ciała 95-140 cm, ogon bardzo krótki 2-4 cm, wysokość w kłębie 65-92 cm, masa wynosi od 15 do 36 kg.

Sarna jest najmniejszym przedstawicielem w europie jeleniowatych. Samce sarny, czyli rogacz lub kozioł ma niewielki poroże nazywane „parostkami”. Wyrastają one z wyrostków kości czołowej i nie zakrzywiają się tak jak wieniec jelenia szlachetnego. W pełni rozwinięte rzadko miewają więcej niż 3 rozgałęzienia. Najmocniejsze poroże mają rogacze w wieku 5 do 8 lat. Ten oręż samce corocznie zrzucają, w okresie od października do grudnia. Kozy w przeciwieństwie do kozłów nie mają parostków. Brak poroża u samic jest cechą adekwatną wszystkim jeleniowatym z wyjątkiem samic renów.

Sarna linieje, zmieniając ubarwienie z czerwonobrązowej szaty letniej na szarobrązową zimą. Młode sarny rodzą się z plamistym ubarwieniem w białe i czarne cętki, które w trakcie dorastania znika i zastępowane jest brązową sierścią.

Sarna zasiedla różne środowiska, przebywa najczęściej pośród rzadkich lasów liściastych i mieszanych. Nieduża wydolność serca i pojemność płuc wyznaczają jej względnie nieduży obszar aktywności życiowej.

Najkorzystniejszym dla niej środowiskiem są lasy zapewniające odpowiednią kryjówkę. Wybiera obrzeża lasu lub te części, gdzie starodrzew występuje na przemian z młodnikami, lub nasłonecznionymi polanami śródleśnymi.

Sarna w Tatrach jest dość liczna, na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego występują od podnóża po piętro kosówki. Tatrzańskie lasy reglowe służą im jako baza żerowa i miejsce schronienia. W Tatrach najlepiej czują się na terenach, gdzie las został powalony przez wiatry halne, pomiędzy wykrotami. w tym miejscu znajdują sporo pożywienia, różne trawy, byliny, owoce leśne i liście drzew.

Sarna żywi się roślinami zielnymi, pędami drzew i krzewów, porostami i jagodami. Jest wybredna i zjada wybiórczo tylko te rośliny lub ich części, które są najbardziej odżywcze. Pogłowie sarn jest mniej liczne niż jeleni, stanowią główny pokarm rysia. Szybki bieg sarny, ratujący życie, jest możliwy tylko na krótkich dystansach.

W przeciwieństwie do jeleni sarny prowadzą samotny tryb życia, jedynie jesienią i zimą gromadzą się w większe stada, co ułatwia im zdobywanie pokarmu. Charakterystycznym głosem, podobnym do szczekania psa, sarny sygnalizują niebezpieczeństwo nie tylko osobnika swojego gatunku, ale też innym zwierzętom.

Ruja odbywa się od połowy lipca do połowy sierpnia. Samce znaczą swoje terytorium, nacierając pnie drzew wydzieliną gruczołu czołowego. Kozioł napotkawszy kozę, ugania się za nią tak intensywnie, iż czasami goniąc wokół jakiegoś krzaka, skały lub pniaka wydeptują widoczne ścieżki w trawie.

Po pokryciu samicy rozwój zarodka zatrzymuje się i wznawia się dopiero po zimie, to jest tzw. ciąża przedłużona niespotykana u innych jeleniowatych. Taki rodzaj przebiegu ciąży ma dużą zaletę, dzięki temu młode rodzą się w najbardziej dogodnym momencie wiosny — maju i czerwcu.

Ciąża łącznie trwa ok. 40 tygodni, z czego rozwój płodu trwa 22-24 tygodnie, a przerwa w rozwoju 18 tygodni. W jednym miocie przychodzą na świat 1-2 koźlęta. Mają one na grzbiecie i po bokach ciała kilka rzędów jasnych plamek. Są ukryte pośród gęstych krzewów lub wśród traw na łące, z początku ssą tylko mleko matki. Przebywają w legowisku, są regularnie karmione i wylizywane przez matkę. Po ok. 7 dniach ruszają w ślad za matką, poruszają się wtedy już na tyle sprawnie, iż mogą uciec przed niebezpieczeństwem. Sarna na wolności żyje od 10 do 15 lat.

Gdy nadchodzi zagrożenie, koza gwałtownie się oddala, a młode nieruchomieją i zamaskowane roślinnością, przeczekują niebezpieczeństwo.

Sarna wymieniana była w kilku przywilejach królewskich jako zwierzyna, z której poddani wsi podhalańskich musieli składać daninę królowi. Dawniej na obszarze Tatr były bardzo liczne, przed II wojną światową było ich na terenie Tatr polskich ok. 700 szt. po wojnie zaledwie trzydzieści kilka, a w 1967 roku było ich ok. 200. w tej chwili na terenie TPN jest ok. 100 przedstawicieli tego gatunku. Drapieżniki tatrzańskie jak wilk i niedźwiedź, a głównie ryś w naturalny sposób regulują ilość saren, zabijając głównie sztuki chore i osłabione.

Nazywany także jeleniem szlachetnym. Jest dużym i okazałym zwierzęciem, długość ciała wynosi 165-250 cm, ogona od 10 do 22 cm, masa ciała 100-340 kg. Samica, czyli łania jest o ok. 1/3 lżejsza od samca, czyli byka.

Latem sierść jest brązowopłowa, a zimą bardziej szara, u młodych, czyli cieląt występują cętki. Jeleń odznacza się masywną sylwetką ciała, niemal kwadratową w obrysie. Pomimo dużych rozmiarów jelenie są bardzo ruchliwe i zwinne.

Byki w zależności od wieku i kondycji noszą rozgałęzienie w różnym stopniu poroże nazywane również wieńcem. Wyrasta młodym samcom w wieku od 12 do 14 miesięcy, jest ono nierozgałęzione i osobnik z takim porożem nazywany jest szpicakiem. Kilka dni po zrzuceniu tego poroża w kwietniu zaczyna się trwający prawie 150 dni rozwój nowego z trzema lub czterema odnogami. Każde kolejne poroże ma o jedno lub dwa odgałęzienia więcej.

Ostateczny kształt i rozmiar wieńca zależy od kondycji i wieku byka oraz czynników hormonalnych. Znane są poroża z liczbą odgałęzień dochodzącą do 30. Ostatecznie wykształcone poroże jest tworem kostnym, ale bez naczyń krwionośnych i szpiku kostnego. Poroże służy bykowi do staczania walk z rywalami o łanie. Jeleń zrzuca poroże co roku po zakończeniu zimy lub wczesną wiosną, nowe zaś wykształca się ostatecznie w sierpniu.

Jelenie żyją w niedużych stadkach, zamieszkują gęste lasy liściaste i mieszane z licznymi łąkami śródleśnymi. Łanie i niedojrzałe osobniki łączą się w dość duże stada rodzinne, gdzie przewodzi najbardziej doświadczona łania zwana licówką. Stada jeleni nazywane są chmarami, gdzie liczniejsze występują w trudnych miesiącach zimowych.

W przeciwieństwie do saren jelenie chętnie tarzają się w błocie, czyli tzw. babrzyskach. Kąpiele błotne, zwłaszcza latem są istotnym zabiegiem higienicznym niszczącym nieprzyjemne i dokuczliwe pasożyty skórne.

Ich pokarm stanowią rośliny zielne, trawa, gałązki drzew i krzewów, grzyby i jagody. Okres spoczynku jeleń zużywa na powtórne przeżucie pokarmu. Późnym latem zjada dużo żołędzi i bukiew, by zgromadzić tkankę tłuszczową na zimę. Jelenie aktywne są zwykle wczesnym rankiem i wieczorem. Jego głównym naturalnym wrogiem są wilki.

Okres godowy jeleni zwany rykowiskiem przypada na jesień. Łanie przechodzą ruję, a po lesie niesie się donośny ryk samców. W tym okresie byki walczą między sobą i najsilniejsze okazy gromadzą wokoło siebie kilka łań.

Pokryte łanie cielą się w maju i czerwcu po 235-dniowej ciąży. Na świat przychodzi przeważnie jedno, rzadziej dwa młode, czasami są to bliźnięta.

Poród trwa bardzo szybko, rzadko przekracza 10 minut. Młode leży w ukryciu i z początku ssie, mlekiem matki odżywia się 3-4 miesiące. Do przyjścia na świat następnego cielaka młode trzyma się matki.

Zwierzę należy do jednych z najliczniej występujących przedstawicieli rzędu parzystokopytnych w Karpatach Zachodnich. Duży stopień adaptacji pomaga mu przystosować się do trudnych warunków górskich. Sezonowo, zwłaszcza w rui, nie należy do rzadkości widok jelenia na górskich przełęczach, w rejonie przebywania kozic. Według badaczy adekwatna tatrzańska rasa jelenia karpackiego w znacznym stopniu pokrzyżowała się z obcymi rasami głównie wapiti, czyli jeleniem amerykańskim. Ten gatunek sprowadził do swojego zwierzyńca w Tatrach książę Christian Hohenlohe.

Do czasów II wojny światowej było w polskich Tatrach do 100 jeleni, po wojnie tylko 9, a w roku 1970 było już ok. 380 szt. w tej chwili populacja jelenia jest stabilna i oceniana jest na ponad 200 sztuk. W Tatrach polskich można je spotkać na obszarze całego parku, zarówno w reglach, jak i wyżej, szczególnie podczas rykowiska. Niegdyś na terenie TPN prowadzono, aż do 2006 r. odstrzał redukcyjny jeleni.