Liptów, Orawa, Spisz i Podhale to krainy historyczno-geograficzne położone wokół Tatr. Z tej czwórki tylko Podhale, rozciągnięte pomiędzy Gorcami a Tatrami, w całości leży w granicach Polski. Natomiast Liptów całkowicie leży po słowackiej stronie a Orawa i Spisz w większej części są położone po stronie słowackiej.
PODHALE
Podhale jest kotliną tektoniczną wypełnioną fliszem podhalańskim. Jest regionem położonym na północ od tatr w dolinach rzek Dunajec i Białka na wysokości 600-900 m npm. Leży między Tatrami na południu (Skalne Podhale), działem wodnym dorzeczy Orawy i Dunajca na zachodzie, krawędzią Beskidów na północy i rzeką Białką na wschodzie.
Klimat Podhala jest typowo górski. Charakteryzuje go długa i mroźna zima. Lato jest stosunkowo krótkie i ogranicza się głównie do dwóch miesięcy. Specyficznym elementem klimatu jest zjawisko inwersji temperatur powodujące występowanie niższych temperatur w kotlinach (zwłaszcza w Kotlinie Orawskiej i Kotlinie Nowotarskiej) niż na wierzchołkach gór. Charakterystyczne jest również okresowe występowanie suchych i ciepłych wiatrów halnych, powodujących gwałtowne podnoszenie się temperatury powietrza. Na Podhalu występują bogate zasoby wód geotermalnych o temperaturze powyżej 80'C.
Podhale jest ważnym, ciekawym i niepowtarzalnym regionem turystycznym Polski. Zawdzięcza to odrębnej kulturze ludowej górali podhalańskich. Do dziś jest ona przez nich pielęgnowana i kultywowana w zachowaniu tradycji, gwary, stroju i obrzędowości. Podhale jest znane z malarstwa na szkle, budownictwa drewnianego, bogatego zdobnictwa sprzętów i wyposażenia gospodarskiego.
Największymi miastami Podhala są Nowy Targ i Zakopane. To pierwsze, dzięki położeniu na skrzyżowaniu szlaków z Krakowa w Tatry i z Babiej Góry w kierunku Pienin, pełni rolę centrum turystycznego regionu. Nowy Targ jest miastem kuśnierzy, tu powstają słynne kożuchy. We czwartki realizowane są tradycyjne targi ściągające tłumy turystów. Zakopane z kolei zwane jest „zimową stolicą” Polski. To 30-tysięczne miasto w okresie turystycznym, dzięki urlopowiczom, powiększa się do 100-tysięcznej aglomeracji. Zakopane jest miastem położonym blisko Tatr, silnym ośrodkiem sztuki ludowej i żywej tradycji, folkloru podhalańskiego oraz słyną z turystyki miejscowością. Głównymi wsiami leżącymi na Podhalu to Poronin, Bukowina Tatrzańska i Chochołów.
Z niezliczonej ilości interesujących obiektów na Podhalu trzeba zobaczyć drewniany kościółek z XV w. (zabytek wpisany na listę UNESCO) w Dębnie. Ciekawostka jest, iż świątynia została zbudowana z modrzewiowych i jodłowych bali bez użycia gwoździ. Drugim ważnym miejscem jest sanktuarium maryjne w Ludźmierzu. W neogotyckim murowanym kościele znajduje się laskami słynąca od wieków figura MB Ludźmierskiej, patronki Podhala.
ORAWA
Orawa leży na pograniczu polsko-słowackim, w dorzeczu rzeki o tej samej nazwie i dzieli się na Orawę Górna oraz Dolna. Północną granicę stanowią Beskidy Zachodnie, południową Góry Choczańskie i Tatry Zachodnie. Na wschodzie granicą jest wododział między dorzeczem Orawy a Dunajca, na zachodzie grzbiet Malej Fatry. Swoim zasięgiem obejmuje kilka regionów fizycznogeograficznych: Pasmo Choczańskie, Tatry Zachodnie, różne części Kotliny Podhala i Beskidów, Magurę Orawską i Małą Fatrę.
Orawa tylko częściowo jest położona w Polsce, natomiast w większości jest po stronie słowackiej. Głównym ośrodkiem Orawy Polskiej jest Jabłonka, a na Orawie Słowackiej-Dolny Kubin W sercu Orawy znajduje się Jezioro Orawskie, największy na Słowacji zbiornik sztuczny, centrum sportów wodnych. Nazwa krainy Orawa pochodzi od nazwy rzeki Orawa.
Orawę od Podhala oddziela pas trudno dostępnych lasów i torfowisk potocznie nazywanych Borami Orawskimi. Właśnie torfowiska wysokie są najbardziej charakterystycznym składnikiem flory na Orawie. W Kotlinie Nowotarskiej torfowiska zajmują ponad 1000 ha powierzchni. Niezwykłą atrakcją przyrodnicza Orawy są liczne torfowiska. Ich występowanie związane jest z budową geologiczna i rzeźba terenu. Znajdują się one w miejscach wilgotnych o podłożu źle przepuszczających wodę. Torfowiska są niezwykle ważne dla przyrody, regulują gospodarkę wodną na znacznych obszarach. Ze względu na swą wielkość, liczbę, zagęszczenie oraz bogactwo i odrębność flory, a także fauny zasługują na szczególną uwagę.
W przeszłości Orawa była miejscem, gdzie przenikały się wpływy polskie, węgierskie, austriackie oraz słowackie. Orawa charakteryzuje się jednak dużą spójnością kulturową wyrażającą się m.in. w cechach stroju ludowego, architekturze oraz regionalnej kuchni.
Orawianie (góralska grupa) jeszcze w latach międzywojennych nosili na co dzień regionalne stroje. Kuchnia orawska słynie z własnych, regionalnych przysmaków, jak np. wypiekane moskole, owczy ser, kwaśnica.
Współczesna orawska sztuka ludowa jest reprezentowana przez malarstwo na szkle, snycerkę, rzeźbę i wyroby z metalu.
SPISZ
Wysoko położona kotlina górska, otaczającą półkoliście Tatry od wschodu przedzielona grzbietem górskim Magury Spiskiej na dwie części: północna nosi nazwę Zamagurza, której część znajduje się w granicach Polski, południowa leży w dolinie rzek Spisz leży w Karpatach Zachodnich, na pograniczu polsko-słowackim.
Jedynie niewielka jego część (195 km) położona w widłach Białki i Dunajca, stanowiąca część Kotliny Nowotarskiej znajduje się w Polsce. Jest to tzw. Zamagurze Spiskie składające się z 14 wsi: Łapsze Niżne, Łapsze Wyżne, Niedzica, Łapszanka, Kacwin, Falsztyn, Dursztyn, Frydman, Krempachy Nowa Biała, Trybsz, Czarna Góra, Rzepiska i Jurgów. Tereny Spisza niegdyś bywały przedmiotem sporu pomiędzy Polską i Węgrami.
Teren polskiego Spiszu można podzielić na część północną, czyli pasmo Pienin Spiskich należących do pienińskiego pasa skałkowego, oraz południową, należącą do pasma Magury Spiskiej, zbudowanej z fliszu.
Klimat na Spiszu jest bardzo podobny do klimatu w całym Obniżeniu Orawsko-Podhalańskim. Najpogodniejsze miesiące to sierpień, wrzesień i październik. Latem często jest tu bardzo ciepło, a opady są umiarkowane. Zima może być bardzo mroźna. Okoliczne góry często powodują, iż rano długo zalega mgła. Roślinność spiska jest podobna do występującej w polskich Beskidach i Pieninach. Rosną tu zarówno lasy świerkowe, jak i buczyna karpacka. Liczne są także polany wypasowe i łąki kośne.
Krajobraz kulturowy tych terenów kształtował się przez wieki. Ponieważ był to teren pograniczny, możemy zaobserwować silne wpływy różnych grup narodowościowych. Odrębność kultury górali spiskich widoczna jest do dzisiaj w stroju oraz elementach architektury, w postaci spichrzów z półkolistym sklepieniem oraz zamkniętych zagród z bogato zdobionymi chałupami. W sztuce ludowej dominuje snycerstwo, tkactwo, hafciarstwo, metaloplastyka oraz rzeźba w drewnie i na szkle. Najpiękniejsze stroje ludowe zachowały się w Ździarze, męskie są podobne do podhalańskich, kobiece są znacznie bogatsze, bogato i kolorowo wyszywane serdaki, charakterystyczne koronkowe przepaski mężatek na czole.
Zabytki architektoniczne polskiego Spisza to przede wszystkim Zamek w Niedzicy oraz drewniany kościół w Trybszu. Budowlami charakterystycznymi są murowane kościoły o niepowtarzalnej sylwetce, często bardzo stare, w których można odnaleźć detale architektoniczne z różnych epok. Dobrze zachowana przyroda, kultu materialna i duchowa Spisza stanowi doskonałą bazę dla rozwoju ruchu turystycznego w tym rejonie.
Drewniane budownictwo ludowe zachowało się adekwatnie tylko na Zamagurzu. Miasta zachowały układ z XII i XIV w. katolicki i ewangelicki — ratusz i kilka domów. Ku tej ulicy zbiegają się krótkie bocznice poprzeczne. Ten układ spotykany jest prawie w całej Słowacji, a więc także na Liptowie i Orawie.
Zabytki na Spiszu są liczne, najwięcej pozostawił ich po sobie gotyk. Typowe dla Spisza gotyckie kościoły dwunawowe, mnóstwo malowideł ściennych, malarstwo obrazowe ze słynnej szkoły lewockiej mistrza Pawła, ucznia Wita Stwosza i mistrza Mikołaja z Lewoczy. Godne największej uwagi są spiskie ołtarze skrzydłowe, przeważnie tryptyki. Renesans pozostawia po sobie budowle mieszczańskie, ozdobione attykami. Barok i okresy późniejsze zadowalały się już tylko przebudowywaniem. Turystycznie obszar kotliny Spiskiej związany jest z Tatrami i Spiską Magurą.
LIPTÓW
To historyczny region położony w szerokiej dolinie rzeki Wag i najpiękniejsza ze wszystkich kotlin podtatrzańskich. Liptów leży w całości na Słowacji, z Polską graniczy poprzez Tatry Wysokie i głównie Zachodnie. Składa się z Liptowskiej Kotliny, którą przecina Wag, największa rzeka Słowacji, po obu jego brzegach wznoszą się najwyższe słowackie góry: Tatry Wysokie i Zachodnie, pasmo Choczańskie, Fatra Mała i Wielka oraz Niżne Tatry.
Szereg wykopalisk dowodzi osadnictwa na tych terenach jeszcze w czasach przedhistorycznych. Należał do państwa wielkomorawskiego, do Polski za Bolesława Chrobrego, później władali nim Węgrzy. Liptovský Mikuláš i Ružomberok odegrały wielką rolę w procesie budzenia się narodowej odrębności Słowaków. Na Liptowie znajduje się szereg zabytkowych budowli, tak świeckich, jak i sakralnych, znajdują się tutaj trzy ruiny gotyckich zamków, zachowało się ponadto wiele kaszteli i rozmaitych dworków. Na Liptowie znajduje się wiele pierwotnie gotyckich kościołów, część z nich została jednak dość gruntownie przebudowanych. Niezwykle ciekawie przedstawiają się kościoły artykularne.
Folklor bardzo ciekawy, najgodniej reprezentowany w Važcu, Vychodnej, Kokavie. Z zabytków wyróżniają się zamki w Likavie i Liptowskim Hrádku. Liptów jest punktem wyjścia we wszystkie otaczające góry. Na Liptowie znajduje się Liptovská Mara — duży, sztuczny zbiornik wodny o powierzchni 27 km2. Jest to popularne centrum sportów wodnych. Z Liptowem związana jest legendarna postać Janosika, czyli Juri Janosika urodzonego w słowackiej wsi Terchova u podnóży Małej Fatry w 1688 r. Do I wojny światowej cały Liptów należał do królestwa Węgierskiego.
