Johann Füssli – historia i twórczość szwajcarskiego malarza

plndesign.pl 4 tygodni temu

Johann Füssli był jednym z najbardziej oryginalnych malarzy przełomu XVIII i XIX wieku. Urodzony w Szwajcarii, wszechstronnie wykształcony erudyta, tworzący głównie w Londynie. Znawca klasyki i mitologii germańskiej, w swoich obrazach często umieszczał koszmarne postacie, żywcem przeniesione z literatury i legend.

Spis treści

Toggle

Kanonik artystą
Nocna Mara
Malarz szekspirowski
Malarz, pisarz, teoretyk sztuki…
Dziedzictwo prekursora romantyzmu

Kanonik artystą

Johann Heinrich Füssli (znany też jako John Henry Fuseli) urodził się 7 lutego 1741 w szwajcarskim Zurychu. Jego ojcem był Johann Caspar Füssli – pisarz i artysta malarz, który już od wczesnego dzieciństwa zaszczepił w synu szacunek dla literatury i podziw dla sztuki. Początkowo Johann Heinrich miał zostać duchownym. Odebrał gruntowne, klasyczne wykształcenie na uniwersytecie w rodzinnym mieście (studiował teologię) i już w wieku dwudziestu lat został pastorem. Cały czas interesowała go starożytna i współczesna literatura. Ucząc się kolejnych języków obcych (znał włoski, francuski i angielski, pisał głównie w języku niemieckim) czytał w oryginale Homera, Szekspira, Miltona i Dantego. Niestety, już dwa lata po otrzymaniu święceń kapłańskich musiał uciekać z kraju. Pomógł swojemu bliskiemu przyjacielowi Johannowi Lavaterowi zdemaskować nieuczciwego sędziego i w obawie przed zemstą udał się na emigrację.

Początkowo podróżował po Niemczech, utrzymując się z tłumaczenia tekstów. W 1765 roku dotarł do Anglii, gdzie poznał miejscowego portrecistę Sir Joshuę Reynoldsa. Za jego namową skupił się na malarstwie. W 1770 roku wyjechał do Włoch, gdzie studiował dzieła miejscowych mistrzów. W tym okresie zmienił również nazwisko, na brzmiące bardziej z włoska – Fuseli. Po dziewięciu latach powrócił do Londynu i od razu zajął się malowaniem obrazów na zlecenie Aldermana Boydella, który zakładał Galerię Szekspira. Pierwsze obrazy autorstwa Johann Füssli nie zdobyły większej popularności. Sytuacja miała się zmienić dopiero w 1781 roku.

Nocna Mara

Füssli nazywany bywa często prekursorem romantyzmu, a choćby surrealizmu. Fascynował go świat nadprzyrodzony, pełen tajemnic i koszmarów. Szczególnie upodobał sobie dziedzinę snu i marzeń sennych, które na jego obrazach przeplatały się z jawą. „Nocna mara” (1781) jest tego doskonałym przykładem. Obraz wystawiony został po raz pierwszy w Royal Academy w 1783 roku w towarzystwie klasycznych dzieł Sir Joshui Reynoldsa, ówczesnego przewodniczącego Królewskiej Akademii Sztuki. Niewielkie dzieło o rozmiarach metr na metr dwadzieścia gwałtownie stało się sensacją. Przyciągnęło do galerii prawdziwe tłumy (mówi się o 55 tysiącach odwiedzających), które chciały na własne oczy obejrzeć sensacyjne malowidło. Na jego widok kobiety mdlały, a krytycy nie wiedzieli, jak je zakwalifikować.

Johann Füssli na obrazie umieścił pogrążoną w głębokim śnie kobietę w białej, zwiewnej sukni leżącej bezwładnie na łożu. Jej głowa i ręce zwisają znad krawędzi, oczy ma zamknięte, na twarzy malują się emocje. Na piersi kobiety siedzi widoczny w zarysie humanoidalny potwór, który odwraca groteskową twarz w stronę widza. Zza purpurowej zasłony w tle wyłania się koszmarna głowa konia z wyłupiastymi oczami. Scenę dopełnia niewielki stolik nocny, na którym umieszczone są flakoniki. Obraz utrzymany jest w ciemnych barwach, scenę spowijają cienie, w których chowają się postacie. Jedynie leżąca bohaterka jest równomiernie i jaskrawo oświetlona.

Dzieło Füssliego interpretowane było na wiele różnych sposobów. Widziano w nim zapowiedź nadchodzącego w sztuce romantyzmu. Postać siedzącego potwora utożsamiano z germańskim inkubem nachodzącym ofiary w czasie snu i duszącym je. Równie często podkreślano silne akcenty erotyczne czy choćby sadystyczne sceny. Bezwładność ofiary oraz fiolki na stoliku były również interpretowane jako uzależnienie od opium. Niezależnie od interpretacji obraz zyskał niezwykłą sławę i wpłynął na wielu późniejszych artystów, a choćby naukowców. Nawiązywali do niego Mary Shelley, autorka „Frankensteina” i Edgar Allan Poe, a jego reprodukcję miał w swoim gabinecie Zygmunt Freud. Johann Füssli namalował jeszcze trzy wersje tego dzieła. Najbardziej znana pochodzi z 1790 roku i posiada odwróconą kompozycję, rozjaśnioną głowę konia i zmienionego inkuba. Mocniej zaakcentowano na niej stojące na stole szklane flakony.

Malarz szekspirowski

W kolejnych latach Johann Füssli namalował wiele obrazów nawiązujących do postaci z dzieł Williama Szekspira. Jednym z najczęstszych źródeł jego inspiracji był „Makbet”. W 1783 roku powstały „Trzy wiedźmy” przedstawiające główne bohaterki stojące w rzędzie z wyciągniętymi przed siebie rękami. Koszmarne fizjonomie podkreśla jeszcze, unosząca się w tle na skrzydłach nietoperza, ludzka czaszka. Rok później artysta namalował obraz „Lunatykująca Lady Makbet” (lub „Płomienna Lady Makbet”), na którym ogarnięta wyrzutami sumienia i rodzącym się szaleństwem bohaterka krąży w nocy oświetlona upiornym światłem pochodni. Do tej postaci Füssli powracał jeszcze wielokrotnie, przedstawiając ją w coraz bardziej dramatyczny sposób. Na pochodzącym z 1812 roku płótnie „Lady Makbet chwytająca sztylety” morderczyni pokazana jest w dynamicznej pozie z zakrwawionymi sztyletami wyciągniętymi przed siebie. Na jej twarzy maluje się obłęd.

Jednak chyba najbardziej niezwykłym obrazem z nurtu „szekspirowskiego” jest „Tytania i Spodek” (1790) nawiązujący do „Snu nocy letniej”. Scena przedstawia królową wróżek Tytanię zakochaną (za sprawą magicznej mikstury) w Spodku, który (również dzięki magii) ma głowę osła. Parę otaczają kręgiem niezwykłe postacie. Są wśród nich wróżki, wyczarowane przez wiedźmy dzieci oraz jeszcze bardziej niezwykłe stworzenia. Namalowana na ciemnym tle scena na pierwszy rzut oka nie budzi niepokoju. Jednak po głębszym przypatrzeniu się widz dostrzega postać w kapturze trzymającą miniaturowego zmiennokształtnego, wróżkę prowadzącą na smyczy staruszka z brodą czy jedno z dzieci z głową będącą hybrydą człowieka i ćmy. Przepełnione magią i atmosferą horroru dzieło nawiązuje do kilku obrazów wielkich mistrzów – między innymi „Ledy z łabędziem” Leonarda da Vinci oraz ilustracją do „Boskiej komedii” autorstwa Botticellego.

Johann Füssli pozostał wiernym miłośnikiem Szekspira aż do końca swojej malarskiej kariery. Wśród kolejnych obrazów nawiązujących do dzieł angielskiego geniusza literatury znalazły się między innymi – „Banko, Makbet i trzy wiedźmy na wrzosowisku” (1794), przejmująca „Cisza” (1799) czy przepełniona magią „Królowa Mab” (1815-1820).

Malarz, pisarz, teoretyk sztuki…

W 1790 roku Johann Füssli namalował obraz pod tytułem „Thor walczący z wężem”, za pomocą którego został przyjęty w poczet akademików. Płótno przedstawiało płynącego łodzią skandynawskiego boga walczącego z wężem Midgaru i było jednym z przykładów nawiązania do mitologii północnoeuropejskiej, której malarz był znawcą i miłośnikiem. W sferze jego zainteresowań znajdowały się również o wiele w owym czasie popularniejsze mitologie grecka i rzymska. Na ich podstawie powstały m.in. obrazy „Śmierć Achillesa” (1780) czy „Odyseusz przed Scyllą i Charybdą” (1794-1796). W uznaniu wcześniejszych sukcesów artystycznych Füssli w 1799 roku został mianowany profesorem Królewskiej Akademii. Cztery lata później otrzymał funkcję uczelnianego Opiekuna. Oba stanowiska, z krótką przerwą w profesurze, piastował do końca życia. Wszechstronne wykształcenie i erudycja pozwalały mu również pisać i wykładać. Swoje artykuły publikował w londyńskim „Analytical Review”, natomiast za jego najważniejsze opublikowane dzieło, uważana jest seria dwunastu wykładów z Królewskiej Akademii zapoczątkowana w 1801 roku.

Dziedzictwo prekursora romantyzmu

Johann Füssli zmarł 17 kwietnia 1741 roku w wieku 84 lat, a jego prochy złożone zostały w krypcie w katedrze św. Pawła w Londynie. Pozostawił po sobie około dwustu obrazów, z których większość nie była wcześniej znana szerszej publiczności. Oprócz nich zachowało się około 600 rysunków, które uznawane są przez krytyków za szczytowe osiągnięcie techniki szwajcarskiego artysty. Nie ma wśród nich pejzaży, których Füssli serdecznie nie cierpiał. Ten prekursor romantyzmu upodobał sobie najbardziej przerażające sceny z mitologii i literatury, okraszone sennymi koszmarami z dużą domieszką erotyzmu i to im poświęcił całą swoją twórczość.

Zobacz również: