Hieronim Bosch – biografia i twórczość prekursora surrealizmu

plndesign.pl 4 godzin temu

Zdjęcie: Hieronim Bosch – biografia i twórczość prekursora surrealizmu

Tworzący w XV stuleciu niderlandzki malarz Hieronim Bosch był jednym z najbardziej znanych artystów swojej epoki. Jego malarstwo nawiązywało do stylu flamandzkich prymitywistów, jednak charakteryzowało się bogatszą symboliką i niezwykłymi wizjami, które fascynują miłośników sztuki do dzisiaj.

Krótka biografia artysty

Hieronim (Jheronimus, Hieronymus) Bosch urodził się ok. 1450 roku w niderlandzkim mieście ’s-Hertogenbosch, od którego wziął swój artystyczny pseudonim. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Hieronymus (Jeroen) Anthoniszoon van Aken. Pochodził z rodziny o artystycznych korzeniach, z tradycjami sięgającymi XIII stulecia. Nie zachowało się wiele faktów z wczesnego okresu jego życia. Wiadomo tylko, iż w wieku trzynastu lat był świadkiem wielkiego pożaru, którego groza musiała wywrzeć znaczący wpływ na jego sztukę. W wieku około trzydziestu lat Bosch poślubił Aleyt Goyaerts van der Meervenne pochodzącą z bardzo bogatej rodziny. Wniosła ona w posagu liczne ziemie, w tym choćby niewielkie miasteczko, którym malarz sprawnie zarządzał.

Bosch był człowiekiem poważanym, członkiem szanowanych stowarzyszeń, w tym Bractwa Najświętszej Marii Panny, za pomocą którego zyskał kontrakty na stworzenie malowideł w katedrze w rodzinnym mieście. Jego sława jako artysty gwałtownie wykroczyła poza lokalne granice. Jego klientami były koronowane głowy, a jego obrazy cieszyły się popularnością na dworach Filipa Pięknego czy Małgorzaty Habsburskiej. Będąc człowiekiem znanym i bogatym, Bosch odbył prawdopodobnie podróż do Italii na początku XVI wieku. Mniej więcej w tym okresie w jego dziełach zaczynają się pojawiać wpływy malarstwa włoskiego. Prawdopodobnie Hieronim Bosch malował aż do końca swoich dni. Zmarł 9 sierpnia 1516 roku, a jego ciało pochowano na cmentarzu w rodzinnym mieście.

Fantastyczne wizje

Styl Hieronima Boscha zaliczany jest do prymitywizmu flamandzkiego występującego na przełomie późnego gotyku i wczesnego renesansu. Jego zleceniodawcami byli bogaci mieszczanie, szlachta, a przede wszystkim kościół. Nic więc dziwnego, iż jego obrazy przepełnione są scenami biblijnymi i religijnymi. Jednak jego malarstwo wyróżnia się zdecydowanie na tle epoki. W warstwie technicznej Bosch zerwał z flamandzką metodą gładkiej powierzchni, stosując technikę impasto. Równie rewolucyjna jest tematyka jego dzieł. Chociaż najczęściej malował Raj i Piekło, a także grzeszny żywot ludzi na ziemi, robił to w rewolucyjny sposób. Obrazy Boscha wypełniają tłumy dziwnych istot – alegorycznych przedstawień potworów, hybryd ludzkich i zwierzęcych, budowli złożonych z fragmentów żywych istot, wymyślnych tortur i przyjemności.

Malarstwo Boscha stanowiło inspirację nie tylko dla surrealistów, ale także w pewnym sensie dla rysowników fantastycznych komiksów. Równocześnie było niezwykle alegoryczne i przepełnione symboliką, której duża część nie jest dzisiaj możliwa do zrozumienia. Mimo niezwykłej tematyki dzieła Boscha cieszyły się znacznym powodzeniem wśród jego współczesnych. Duża ich część trafiła później do kolekcji królów hiszpańskich, dzięki czemu dzisiaj możemy podziwiać je w Muzeum Prado w Madrycie. Kilka najsłynniejszych przedstawiamy poniżej.

Ecce Homo (1470-1476)

Pierwsza wersja obrazu znanego również pod tytułem „Pokazanie Chrystusa ludowi”. Średniej wielkości olejne dzieło o wymiarach 70 na 60 centymetrów przedstawia jedną z najbardziej dramatycznych scen opisanych w Ewangeliach. W lewej, górnej części kompozycji widzimy przygarbioną sylwetkę Jezusa ze skrępowanymi rękami i koroną cierniową. Na obrazie Bosch uchwycił moment zaraz po biczowaniu. Za Mesjaszem stoi jego oprawca – Piłat, ubrany na modłę wschodnią, któremu towarzyszą pomocnicy. Obok jego ust, tak jak w komiksowym dymku, wymalowane są słowa „Ecce Homo” (Oto człowiek).

W prawej, dolnej części obrazu zgromadził się agresywny tłum domagający się ukrzyżowania (unosi się nad nim kolejny napis – Crucifige eum). Karykaturalne twarze zgromadzonych wykrzywia gniew – ich fizyczna brzydota w średniowieczu utożsamiana była ze złem. Na płótnie widoczne są kolejne dwa symbole kojarzone z szatanem – siedząca w oknie sowa oraz ropucha na tarczy żołnierza. W dolnej części dzieła znajdował się, zamalowany później, zagadkowy tłum ludzi. Być może były to portrety sponsorów, które jednak zaburzyły równowagę kompozycji. W tle widać europejskie miasto, które miało symbolizować Jerozolimę.

Pokłon Trzech Króli (1494)

Około roku 1494 Hieronim Bosch stworzył jeden ze swoich znanych tryptyków – „Pokłon Trzech Króli”. Styl obrazu nawiązywał jeszcze do malarstwa Jana van Eycka, równocześnie zawierając wiele elementów charakterystycznych dla późniejszego malarstwa Boscha. Środkowa część dzieła przedstawia scenę ze stajenki – trzej królowie ze Wschodu składają pokłon narodzonemu Mesjaszowi, którego trzyma na kolanach Dziewica Maryja. Bogate szaty monarchów oddane są z niezwykłą szczegółowością, podobnie jak wiele detali z samej stajenki i dalszych planów obrazu.

Z odbywającą się na pierwszym planie dostojną ceremonią kontrastują widzowie oblegający żłobek. Malarz przedstawił ich jako tłum ciekawskich gapiów wytężających wszystkie siły, żeby cokolwiek zobaczyć. Część z nich schowała się za ścianami, inni wspięli się choćby na dach. W drzwiach budynku stoi sam Szatan w towarzystwie grzeszników. Niezwykłe jest również tło tryptyku, na którym Bosch umieścił wiele niezależnych, symbolicznych zdarzeń. Mamy tam więc ścierające się ze sobą armie, mężczyznę prowadzącego małpę na koniu, innego zjadanego przez wilka, a choćby dom publiczny pod flagą z łabędziem. Dzieło przesycone jest symboliką, której elementy można dostrzec, uważnie przyglądając się szczegółom.

Sąd Ostateczny (1482-1505)

W średniowiecznej rzeczywistości obecność piekła, była czymś najzupełniej realnym i oczywistym. Strach przed ogniem piekielnym był dla wielu ludzi barierą powstrzymującą ich od popełniania grzechów. Nic więc dziwnego, iż piekło stało się ulubionym tematem wielu artystów. Również Hieronim Bosch przedstawił jego wizję na kilku swoich dziełach, w tym tryptyku „Sąd Ostateczny”. Górna część środkowe obrazu przedstawia toczący się w niebiosach sąd. W dole śmiertelnicy poddawani są wszelkiego rodzaju mękom, które szczegółowo przedstawia również prawe skrzydło tryptyku. Z kolei jego lewa część obrazuje raj, w którym chronologicznie przedstawione jest stworzenie Ewy, kuszenie i wygnanie.

„Sąd Ostateczny” to typowa dla Boscha wielowarstwowa i pełna symboli opowieść. Widać na nim niezwykłą wyobraźnię autora i umiejętność kreowania fantastycznych światów, która stała się inspiracją dla surrealistów. Boshowskie hybrydy aniołów-owadów czy ludzi skrzyżowanych ze zwierzętami zdecydowanie wyprzedzały epokę i wywierały ogromne wrażenie nie tylko na jego współczesnych odbiorcach. Tryptyk wyróżnia się również odmienną, od ówczesnej, techniką malarską. Hieronim Bosch zastosował w nim impasto, kładąc farby grubymi pociągnięciami pędzla.

Ogród rozkoszy ziemskich (1490-1510)

Ten pokaźnych rozmiarów (ponad dwa na prawie cztery metry) tryptyk jest najbardziej znanym, a jednocześnie jednym z najdziwniejszych dzieł niderlandzkiego artysty. Obraz powstał prawdopodobnie na zlecenie Hendricka III van Nassau, aby po latach trafić do zbiorów króla Hiszpanii Filipa II. Jego tematyką jest Raj, Piekło oraz grzeszny świat ziemski. Skrzydło lewe przedstawia rajskie sceny ze stworzeniem Ewy, część środkowa poświęcona jest panowaniu grzechu nad światem, po lewej natomiast widać męki piekielne. Ostatnia część tryptyku, w przeciwieństwie do dwóch pozostałych, namalowana jest w ponurych, ciemnych barwach. Na dwóch zamkniętych skrzydłach dzieła artysta umieścił kulisty obraz świata, trzeciego dnia od stworzenia.

„Ogród rozkoszy ziemskich” jest przykładem niezwykłej wyobraźni i fantastycznych wizji Hieronima Boscha. Płótno zaludnione jest wieloma ludzkimi i pół-ludzkimi postaciami, zwierzętami znanymi w Europie (w tym wieloma ptakami) i Afryce, a także całkowicie fantastycznymi. Nierzeczywiste są choćby elementy krajobrazu – góry o dziwnych, organicznych kształtach, fontanna przypominająca pozaziemską roślinę czy organiczno-geometryczne budowle. Równie fantasmagoryczna jest wizja Piekła, w którym Bosch przedstawił męki zadawane grzesznikom dzięki instrumentów muzycznych. Krytycy zgadzają się, iż głównym przesłaniem dzieła jest potępienie grzesznego żywota prowadzącego ludzi do piekła. Jednak mnogość detali i symboli sprawiają, iż możliwych jest wiele dodatkowych możliwości interpretacyjnych.

Wóz z sianem (1512-1515)

„Świat jest wielkim wozem siana, każdy zgarnia z niego tyle, ile zdoła” – ilustracją tego starego, flamandzkiego przysłowia jest kolejny z tryptyków Boscha. Po raz kolejny mamy tu do czynienia z podziałem średniowiecznego uniwersum na trzy najważniejsze części. Po lewej stronie Raj z historią stworzenia Ewy, owocem z Drzewa Poznania i wypędzeniem pierwszych ludzi z Edenu. Prawą stronę artysta poświęcił Piekłu. Z charakterystyczną dla siebie drobiazgowością i fantazją przedstawił apokaliptyczne krajobrazy, nieziemskie potwory oraz torturowanych grzeszników. Najciekawsza jest środkowa część dzieła z tytułową alegorią ziemskiego żywota, przedstawionego jako wóz siana toczący się nieuchronnie od Raju do Piekła. Otaczający go ludzie pochodzą z różnych warstw społecznych –- od władców do biedaków – ale dzielą wspólny, grzeszny los. Każdy stara się zebrać z wozu jak najwięcej dla siebie, nie bacząc przy tym na zasady i prawa.

Do dzisiejszych czasów zachowały się dwie wersje obrazu. Pierwsza z nich znajduje się madryckim Prado, druga natomiast w położonym niedaleko stolicy Hiszpanii klasztorze San Lorenzo de El Escorial. Co ciekawe, w tej chwili toczy się spór na temat autentyczności obu dzieł. Z całą pewnością pochodzą z czasów Boscha, nie do końca jest jednak jasne, czy zostały stworzone przez niego, czy też genialny artysta tylko rozpoczął pracę, a dokończyli ją jego uczniowie.

To oczywiście tylko niewielki wybór dzieł genialnego malarza. Warto również pamiętać o kolejnych obrazach – „Siedem grzechów głównych i cztery rzeczy ostateczne” (ok.1500), „Leczenie głupoty” (1494), „Wizje Sądu Ostatecznego” (1500-1504), „Kuszenie św. Antoniego” (1500-1516).

Zobacz również: