W Gniewkowie przy ulicy Podgórnej nr 2, znajduje się dawny budynek synagogi. Bożnicę (drugą z kolei) wybudowano w stylu neoromańskim, z żółtej i białej cegły w 1880 r. Nieotynkowany budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta i nakryto dwuspadowym dachem. Pierwotne miejsce modlitw i zebrań religijnych Żydów w Gniewkowie powstało już 60 lat wcześniej (w 1820 r.). Natomiast pierwsze wzmianki o wspólnocie żydowskiej pochodzą z XVIII w. (lata 60-te). Zapiska z 1765 r. wspomina o dziesięciu Żydach, którzy podlegali kahałowi (hebr. kehila – gmina żydowska, wspólnota) w Inowrocławiu.
Synagoga w Gniewkowie jest wpisana do rejestru zabytków, budynek jest dobrze zachowany, chociaż wewnątrz niestety stracił już elementy i wyposażenie mówiące o dawnym przeznaczeniu. Współcześnie zachował się wygląd zewnętrzny, m.in. wysokie, półokrągłe okna oraz sterczyny w narożach budynku.
Bożnica pełniła swoją funkcję do wybuchu II wojny światowej, podczas działań wojennych hitlerowcy zdewastowali całkowicie wnętrze. Już dwa lata po wojnie (w 1947 r.) przewodniczący (żydowskiej) kongregacji wyznaniowej w Bydgoszczy wyraził chęć przekazania budynku synagogi na cele społeczne, co ówczesne władze zaakceptowały. Nigdy jednak do takiego przekazania nie doszło. W internecie można znaleźć informację, iż nieruchomość należy do Gminy Gniewkowo, a gmina żydowska zrzekła się roszczeń do dawnej synagogi. Niestety tak nie jest, gdyż przez cały czas żyją spadkobiercy. W 1950 r. budynek wyremontowano i przebudowano na potrzeby magazynu meblowego, następnie dostosowano do potrzeb hali sportowej. Od 2001 r. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji z upoważnienia gminy zarządzał tym budynkiem. W planach zagospodarowania budynku było przeznaczenie go na Muzeum Księstwa Gniewkowskiego, ostatecznie miał być zaadoptowany na Muzeum Regionalne (podjęto uchwałę w 2009 r.), aby przetrwał na kolejne lata. Co prawda w 2015 r. uchwałą Rady miejskiej miało dojść do połączenia Muzeum z MGOKSiR w Gniewkowie; choćby zawisła czerwona tablica „Muzeum Regionalne w Gniewkowie”, ale ekspozycji z historią miasta, eksponatów, zdjęć, dokumentów, zbiorów archeologicznych czy też etnograficznych brak. Nigdy też muzeum formalnie nie rozpoczęło swojej działalności, nie powołano również kustosza/dyrektora/kierownika. Następnie budynek przeznaczono na organizację wydarzeń muzycznych i imprez okolicznościowych.
15 grudnia 2020 r. na budynku dawnej bożnicy odsłonięto tablicę upamiętniającą to miejsce. W uroczystości wzięli udział przedstawiciele IPN, reprezentanci organizacji żydowskich, oraz lokalni samorządowcy. Inicjatorem umieszczenia pamiątkowej tablicy jest Stowarzyszenia Ahawas Tora. Na granitowej tablicy widnieje napis „SYNAGOGA W LATACH 1880 – 1939 [HEBRAJSKI NAPIS] STOWARZYSZENIE AHAWAS TORA 2020”.
Moim zdaniem chociaż na tablicach mogłaby być opisana historia gniewkowskich Żydów… Warto ten budynek trochę ożywić Musimy jednak cierpliwie poczekać, aż sąd rozstrzygnie sprawę własności budynku (od 3 lat dawna bożnica jest wyłączona z eksploatacji), mam nadzieję, iż na korzyść mieszkańców Gniewkowa
Ciekawostki
W Gniewkowie najwięcej Żydów zamieszkiwało w 1858 r. – gmina żydowska liczyła wówczas 182 osoby, później malała liczba mieszkańców w 1867 r. – 160, a w 1885 r. – 110 osób. Najbardziej znani Żydzi, widniejący w dokumentach: Isidor Kallmann i Max Hirsch – właściciele młynów, oraz kupcy – Isidor Juda, Bernard Chaskel, Adolf Cohn, Josef Mendel. We wrześniu 1939 r., po wkroczeniu Niemców do Gniewkowa rozstrzelano trzech Żydów, pozostałych w listopadzie przesiedlono do rejencji ciechanowskiej.
Damian Rybak
Fotogaleria – dawna synagoga w Gniewkowie z 1880 r.:
Wkrótce kolejne zabytkowe kościoły (synagogi, cerkwie), ciekawostki, architektura drewniana, dwory i pałace, muzea, romantyczne parki, pomniki przyrody, miejsca związane z archeoturystyką, zabytki techniki, perły architektury, cuda natury, skarby kultury oraz turystyczne szlaki z Kujaw, Pałuk i Wielkopolski, a także atrakcje i ciekawostki z regionu, stanowiące niepodważalne dziedzictwo bądźcie zatem na bieżąco korzystając ze strony dziedzictworegionu.pl
Jeśli podobał Wam się artykuł – nie przechodź obok niego obojętnie Polub stronę na Facebooku (zostaw łapkę w górę lub serducho), jeżeli masz jakieś pytanie – zostaw tam komentarz, a jeżeli chcesz się podzielić informacją ze swoimi znajomymi – po prostu udostępnij innym na profilach społecznościowych, za co z góry dziękuję.
Żaden fragment niniejszego artykułu, nie może być reprodukowany w formie elektronicznej, zapisywany w systemach pamięciowych, systemach fotokopii, nagrań lub innych metodach bez pisemnej zgody właściciela praw autorskich (może być jednak udostępniany na profilach społecznościowych z podaniem źródła – dziedzictworegionu.pl).
Prawa autorskie związane z witryną internetową dziedzictworegionu.pl podlegają ochronie Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. nr 24, Poz.83 ze zm.).
Uwaga, uwaga !!! Poszukujemy starych, przedwojennych zdjęć, pocztówek i innych zbiorów, w tym przypadku z Gniewkowa (kościoły, miasto, synagoga, ratusz itp.) oraz najbliższej okolicy, a także dotyczących badań archeologicznych, działań wojennych i powstańczych w regionie … Szczegóły znajdziesz pod linkiem – https://dziedzictworegionu.pl/?p=3848
O wielu zabytkach i atrakcjach tego regionu możesz także poczytać w licznych moich publikacjach (o Gniewkowie w – “Szlak Piastowski – zabytki, atrakcje, ciekawostki” ):
Większość publikacji można zakupić w Strzelnie (PTTK, Muzeum, Biuro Parafialne) i innych punktach na Szlaku Piastowskim. Zobacz również pozostały dorobek wydawniczy.
