Bór na Czerwonem

TORFOWISKO

- torfowiska wysokie, które są całkowicie uzależnione od wód opadowych, a przez to są ubogie w składniki pokarmowe (oligotroficzne)

- torfowiska niskie, które są związane z wodami przepływowymi, bogatymi w sole mineralne (eutroficzne)

- torfowiska przejściowe — posiadające adekwatności pośrednie.

W Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej dzięki specyficznym warunkom geologicznym, klimatycznym i siedliskowym wykształciły się rozległe torfowiska. Nazwano ją Krainą Torfowisk Orawsko-Nowotarskich lub Borami Orawsko-Nowotarskimi. Torfowiska te posiadają niespotykaną gdzie indziej roślinność, o specyficznej florze i faunie. Występują tu głównie wysokie torfowiska kopułowe (nazywane bałtyckimi), zajmujące powierzchnię około 28 km2. W ich sąsiedztwie znajdują się rozległe bory bagienne.

TORFOWISKA WYSOKIE

Określane są również mianem torfowisk ombrogenicznych (z greckiego ombros — deszcz). Powstają zwykle na obszarach wododziałowych, gdzie istnieje nieprzepuszczalne podłoże oraz klimat cechuje się przewaga opadów nad parowaniem. Występujące w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej torfowiska wysokie typu bałtyckiego wykształcone są w formie kopuły wypiętrzającej się znacznie ponad otaczający teren. W wodzie, bez pełnego dostępu tlenu rozkład materii organicznej jest ograniczony, dlatego na przesiąkniętych wodą torfowiskach obumierające szczątki roślin nie rozkładają się całkowicie, ale przekształcają się w pokłady torfu. W dogodnych warunkach przyrost torfowiska wynosi 1 do 2 centymetrów rocznie, jednak warstwa torfu, która przybywa w złożu, wynosi w ciągu roku około 1 milimetra.

Dzięki adekwatnościom kapilarnym torfu i mchów torfowców, głównego składnika roślinności, wyniesiony zostaje soczewkowato poziom wody. Nadmiar wód spływa z kopuły i dlatego kopułę torfowiska otacza zawsze stosunkowo wąska strefa zabagnień zwana okrajkiem. Mchy torfowce utrzymują także bardzo kwaśne środowisko torfowiska. Wynika to z łatwości wymiany jonów przez te rośliny. Wychwytują one kationy z wody i uwalniają jony wodorowe. Żywe torfowisko rośnie cały czas. Powierzchnia torfowiska zbudowana jest z mozaiki zbiorowisk tworzących wyniesione kępki oraz otaczające je, podtopione dolinki. W dolinkach, w naturalny sposób gromadzi się więcej wody. Górne fragmenty kęp obsychają, gdyż są narażone na działanie wiatru i słońca. Woda tam szybciej paruje, niż podsiąka od spodu. Środek kępy zapada się, tworząc dolinkę, która stopniowo wypełnia się wodą. Równocześnie zarastają dolinki. Ich poziom dorównuje w pewnym momencie poziomowi kęp, a potem go przerasta. Po pewnym czasie powierzchnia zarośniętej dawnej dolinki wysuszona przez wiatr i słońce staje się nową kępką. Cały proces powtarza się wielokrotnie.

Podstawową masę roślinną, zarówno na kępkach, jak i w dolinkach stanowi warstwa mchów z rodzaju torfowiec Sphagnum, jednak złożone z różnych gatunków. Szczyt kępy zwykle zajmuje zespół roślinny, w którym dominują dwa torfowce — bardzo rzadki torfowiec brunatny Sphagnum fuscum i torfowiec magellański S. magellanicum. Brzegi kępy porasta zespół z dominującym torfowcem czerwonym S. rubellum i torfowcem zakrzywionym S. recurvum.

Dno dolinek zajmuje zespół roślinny, gdzie warstwą mchów tworzy wymagający stałego podtopienia torfowiec spiczastolistny S. cuspidatum. Torfowce typowe dla dolinek zwykle są znanie większe i cechuje je szybszy wzrost. Przyjmuje się, iż niejednakowa chłonność wody różnych gatunków Sphagnum wywiera wielki wpływ na mozaikowatą (kępkowo-dolinkową) strukturę roślinności torfowisk mszarnych. Przykładowo torfowiec magellański S. magellanicum w stosunku do własnej masy potrafi nagromadzić 21-krotną ilość wody, a torfowiec czerwony S. rubellum tylko 14-krotną.

HISTORIA TORFOWISKA „BÓR NA CZERWONEM”

Sama historia torfowiska „Bór na Czerwonem” rozpoczęła się prawdopodobnie około 7 000 lat temu. W tym czasie na Podhalu trwał optymalny okres rozwoju lasów liściastych z wiązem, lipa, dębem i jesionem. Zbiorowiska torfotwórcze, które udało się zidentyfikować w najstarszej zachowanej części rezerwatu, obfitowały w gatunki potrzebujące żyźniejszych wód, takie jak bobrek trójlistkowy, turzyca dzióbkowata, rzadziej wełnianka wąskolistna, bagnica torfowa czy torfowce z sekcji Cuspidata. Na terasie w wyższych położeniach rosły zbiorowiska leśne typu brzeziny bagiennej, a także fragmenty boru bagiennego. W ciągu następnych 3500 lat zatorfienie sięgało coraz wyżej. W odłożonym wówczas torfie spotykamy liczne szczątki sosny drzewiastej, brzozy oraz torfowce z sekcji Cuspidata. Licznie występują te same gatunki żyznych wód, a pojedynczo choćby pałka szerokolistna i oczeret. Jednak równocześnie zaczynają się pojawiać wełnianka pochwowata i torfowiec magellański rośliny wskazujące na stopniową zmianę zasobności siedliska.

Około 5000 - 3600 lat temu na Podhalu dominowały bory świerkowe. W następnej fazie rozwoju torfowiska przypadającej na czas około 3600 do 3000 lat temu zatorfienie sięgnęło wierzchołka terasy. Wówczas to Bór na Czerwonem zajmował powierzchnię największą w całej swojej historii. Akumulacja tworzącego się wówczas złoża dokonywała się już tylko w warunkach gospodarki ombrofilnej. Na Podhalu, kosztem lasów świerkowych, które traciły swoja dominującą dotychczas rolę, zwiększyła się powierzchnia zajmowana przez lasy z udziałem graba, jodły, a także znacznie rozrosły się buczyny.

W złożu torfowiska odkłada się w tym czasie warstwa torfu zdominowanego przez torfowiec Sphagnum majus. Dzisiaj ten torfowiec jest rzadki w Karpatach, a południowa granica jego zwartego zasięgu przebiega przez północną Polskę. W następnej fazie rozwoju torfowiska, która trwała od 3000 lat temu po 1234 rok, czyli datę udokumentowanego przekazami historycznymi początku trwałego osadnictwa na Podhalu, roślinność zdominował zespół z torfowcem magellańskim.

To właśnie ten torfowiec, tworzący przyrastające w szybkim tempie kobierce, doprowadza do uformowania się kopuły torfowiska, wypiętrzonej do kilku metrów ponad otaczające tereny. Dopiero działalność człowieka, a zwłaszcza eksploatacja torfu doprowadza do obniżenia poziomu wody w kopule. Zaistniały wówczas odpowiednie warunki dla inwazji drzew na kopułę.

Pojawiła się sosna drzewokosa Pinus x rhetica, będąca mieszańcem sosny zwyczajnej Pinus sylvestris i kosodrzewiny Pinus mugo. Utworzony przez nią zespół zakończył wzrastanie złoża. Nastąpiło to w ciągu ostatnich 200-250 lat. To jest ostatni etap historii złoża torfowego Boru na Czerwonem. Przed rozpoczęciem degradacji w XIX wieku torfowisko pokrywało obszar o wymiarach około 1 km w kierunku wschód-Zachód i prawie 3 km w kierunku północ-południe. W środkowej części torfowiska i na znacznym obszarze jego części północnej występowała rozległa kopula o grubości złoża być może przekraczającej choćby 6 m, która osiągała długość 1700 m w kierunku północ-południe i szerokość maksymalnie 800 m. Wokół tej rozleglej wierzchowiny występowały nisko położone obszary torfowiska, porośnięte borem bagiennym.

Na terenie borów, we wschodniej ich części w pewnym okresie rozpoczęło się narastanie drugiej kopuły. Znajduje się ona poza terenem obecnego rezerwatu i jest w tej chwili słabo czytelna w terenie, gdyż największe przewyższenie względem otoczenia wynosi tylko 70 cm. Ta druga kopuła w wyniku melioracji torfowiska uległa degradacji. w tej chwili pozostałą część kopuły wraz z borem bagiennym objęto zarówno ochroną rezerwatową, jak również jest chroniona w ramach programu NATURA 2000, ze względu na występujące tu siedliska oraz rzadkie gatunki roślin i zwierząt.

WODA A LAS

Polska jest krajem ubogim w wodę. Dla utrzymania zasobów wodnych zasadnicze znaczenie ma szata roślinna, a szczególnie lasy. Ekologiczne funkcje lasu wynikają także z jego wpływu na klimat lokalny (mikroklimat), warunki glebowe i stosunki wodne oraz na kształtowanie się równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym, stabilizację składu atmosfery, tworzenie warunków do zachowania potencjału biologicznego ekosystemów, wzbogacenie krajobrazu. Wpływ lasu na klimat ujawnia się lokalnie w złagodzeniu amplitudy wahań temperatury, w zwyżkach wilgotności względnej powietrza, w kształtowaniu się swoistych stosunków świetlnych (największa część jest pochłaniana, rozpraszana i filtrowana w warstwie koron drzew, po czym ulega osłabieniu w niższych warstwach). Dzięki oczyszczaniu atmosfery regulacje klimatu poprawiają warunki zdrowotne społeczeństwa.

Poprzez retencje i stabilizacje warunków wodnych lasy zmniejszają zagrożenie i rozmiar szkód powodziowych, a także okresowe niedobory wody w leśnictwie i rolnictwie, ograniczając także zagrożenie pożarowe. Bezsporna jest hydrologiczna rola lasu, głównie tego, iż znaczna część opadów ulega zatrzymaniu przez okap drzewostanu i runo leśne (intercepcjo), pokrywa śnieżna w lesie taje wolniej niż na otwartej przestrzeni, ściółka wraz z glebą leśną odznaczają się na ogół bardzo dużą zdolnością retencyjną, przy czym roślinność leśna zużywa i odparowuje znaczne ilości wody. W tych okolicznościach spływ wód opadowych do otwartych cieków ulega regulacji, co w dużej mierze przyczynia się m.in. do osłabienia niebezpieczeństwa powodzi i poprawy bilansu wodnego na obszarach zalesionych.

Ogromne znaczenie ma też wpływ leśnej retencji na zwiększenie różnorodności biologicznej ekosystemu leśnego. Równie ważne dla bilansu wodnego w przyrodzie są torfowiska, które ze względu na swoją wielką retencję wodną, pełnią zasadniczą funkcję regulującą bilans wodny w krajobrazie. Dzięki tej adekwatności regulują one stosunki wodne na dużych obszarach, zapobiegając powodziom i suszom.

OKRAJEK

Torfowisko wysokie przyrasta na grubość. Największy przyrost wykazuje jego część środkowa, która w stosunku do brzegów ulega znacznemu wyniesieniu, dochodzącemu do kilku metrów. Wskutek tego torfowisko przybiera kształt kopuły. Znacznemu spiętrzeniu ulegają przesycające je wody, których poziom podnosi się o kilka metrów w stosunku do wód gruntowych terenu sąsiedniego. Nadmiar wód opadowych spływa z kopuły, podtapiając otaczający teren, dlatego kopułę torfowiska otacza zawsze wąska strefa zabagnień zwana okrajkiem. Do podtopionego okrajka spływają wody również z terenów sąsiednich, skutkiem czego żyzność okrajka jest na tyle duża, iż pojawia się na nim dość różnorodna i bogata w stosunku do reszty torfowiska roślinność. Oprócz znoszących podtopienie torfowców dolinkowych rosną tu mchy z rodzaju sierpolist Drepanocladus i mokradłosz Callieron. Szczególnie licznie reprezentowane są tu turzyce i sity.

W licznych oczkach wodnych rośnie specyficzna roślinność wodna, złożoną głównie z bardzo rzadkich niespotykanych gdzie indziej gatunków. W związku z eksploatacją brzeznych części torfowiska, roślinność okrajka uległa znacznym przekształceniom. W wyniku odwadniania znikła większość naturalnych oczek wodnych. Roślinność wodna i bagienna przetrwała jedynie w najwilgotniejszych miejscach oraz w dołach potorfowych. Wtórne okrajkl, obejmujące dawne wyrobiska podciętych brzegów kopuł pokrywa znacznie uboższa roślinność. Dominuje tu wełnianka pochwowata.

MARTWE DREWNO W LESIE

Rezerwaty są to obszary, które obejmują tereny zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Przedmiotem ochrony na ich terenie może być całość przyrody. Wchodząc na teren rezerwatu ,,Bór na Czerwonem” widzimy również zalegające w lesie różnego rodzaju martwe drewno.

W rezerwacie spotykamy martwe zarówno drzewa stojące (z korą i bez), z zamarłymi koronami i te już pozbawione gałęzi, jak również powalone drzewa, gnijące kłody oraz grubsze i drobniejsze gałęzie. Martwe drewno powstało w wyniku naturalnych procesów biologicznych, takich jak zamieranie w wyniku konkurencji lub starzenia się organizmu. Inną przyczyną śmierci drzew są zjawiska abiotyczne zachodzące w przyrodzie, takie jak wiatr czy opad śniegu (wywroty, złomy czy okiść). W naturalnym cyklu rozwoju lasu obecność martwych drzew jest gwarancją zdrowego i prawidłowo funkcjonującego ekosystemu.

Wszystkie te drzewa stanowią bardzo istotny czynnik w życiu lasu. Stare, żywe drzewa z dziuplami, martwicami i obumierającymi gałęziami, a także drzewa zamarłe, ale jeszcze stojące są środowiskiem życia licznych organizmów związanych pokarmowo lub środowiskowo z martwym drewnem tzw. saproksylobionty, Podkreślić trzeba, iż różnorodność tych organizmów jest ogromna. Wynika to między innymi z tego, iż poszczególne gatunki roślin, grzybów czy zwierząt zajmują bardzo często tylko określone części drzew i w określonym stadium rozkładu. Jedne będą mieszkały lub odżywiały się drewnem drzewa stojącego, inne żyją na padłych już i rozkładających się kłodach. Na przykład ze zwierząt mrówki gmachówki żyć będą w części odziomkowej drzewa, inne jak dzięcioły głównie w pniu, a jeszcze inne na gałęziach lub choćby tylko i wyłącznie w owocnikach grzybów nadrzewnych (liczne gatunki chrząszczy, często bardzo rzadkich i chronionych).

W literaturze często można znaleźć stwierdzenie, iż 20-25% gatunków roślin i zwierząt występujących w lesie związane jest ze środowiskiem rozkładającego się drewna. Rozkładające się martwe drewno, odgrywa istotną rolę w procesie odnawiania się drzew. Na nim i wokół odziomków spotykamy często siewki następnego pokolenia drzew, gdyż otoczenie jest z reguły mniej sprzyjające (teren podmokły lub wręcz zabagniony).

Mamy tu do czynienia z typową wymianą pokoleń drzew w lesie. Większe lub mniejsze fragmenty drzew zalegają również w korytach potoków. Spowalniają dzięki temu spływ wody, a zarazem zatrzymują niesioną przez nią materię organiczną oraz kamienie i inne części nieorganiczne, oraz przeciwdziałają erozji wgłębnej koryt. Szybkość rozkładu martwego drewna zależy głównie od warunków klimatycznych. Na Podhalu trwa zwykle około 100 lat.

Istotną rolę odgrywa mróz, który powoduje, iż zamarzająca w tkankach woda rozsadza je, zmieniając strukturę drewna. Intensywność rozkładu podsycają mikroorganizmy oraz grzyby, a przy kontakcie pnia z ziemią także porosty. Mchy, wątrobowce i liczne zwierzęta. Dłużej ulegają rozkładowi martwe drzewa stojące. Powodem jest brak odpowiedniej wilgoci dla przebiegu procesów fizycznych i dla życia organizmów rozkładających drewno. Wraz ze śmiercią drzewa zawarte w jego tkankach makro- i mikroelementy powracają stopniowo do gleby. Z gleby pobierane są przez żywe rośliny w postaci przyswajalnych pierwiastków. Na koniec rozkładu drewna całość materii trafia z powrotem do gleby lub jest zużytkowana przez inne organizmy, dzięki czemu nie jest zubażana leśna gleba. Właśnie rezerwaty są tymi miejscami, gdzie całość tych naturalnych procesów może zachodzić bez zakłóceń.