Zamek krzyżacki w Malborku – historia i ciekawostki

plndesign.pl 1 rok temu

Przez stulecia znajdujący się w Malborku zamek krzyżacki był symbolem potęgi militarnej i doskonałej organizacji Zakonu Krzyżackiego. Nigdy niezdobyty przez siły wroga, padł w końcu ofiarą nowych, nieudolnych administratorów i nowoczesnej techniki wojskowej. Odbudowany po latach zaniedbań, dziś jest największym zachowanym zespołem zamkowym na świecie i jedną z najbardziej znanych atrakcji turystycznych naszego kraju.

Spis treści

Burzliwe dzieje malborskiej twierdzy
W zakolu Nogatu
Zamek Wysoki – siedziba zakonu
Pałac Wielkich Mistrzów i Zamek Średni
Fortyfikacje Zamku Niskiego

Burzliwe dzieje malborskiej twierdzy

Historia krzyżackiego zamku w Malborku rozpoczyna się u schyłku XIII wieku. W 1280 rozpoczęto budowę Zamku Wysokiego otoczonego pierwotnymi murami. W 1309 roku Zakon Krzyżacki przeniósł siedzibę Wielkiego Mistrza z Wenecji do Malborka, co spowodowało ogromny rozrost administracji w tym miejscu. Konieczna stała się szybka rozbudowa. Zakon niedługo stał się znaczącą siłą na Pomorzu, tworząc sieć miast i twierdz. W kolejnych latach twierdza przeżyła oblężenia wojski polskich i litewskich, ale nigdy nie została zdobyta. Dopiero załamanie się krzyżackich finansów sprawiło, iż Malbork sprzedano polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi w czasie Wojny Trzynastoletniej. Od tego czasu, aż do 1772 miejsce to stało się jedną z rezydencji Królów Polski. Przez ten okres zamek w Malborku wielokrotnie dotykały kataklizmy – najpierw pożary, potem zamek obległy wojska szwedzkie, które kilka razy zdobywały fortyfikację.

W 1774 roku zamek zajęli Prusacy, niszcząc jego zabytkową tkankę i tworząc na jego terenie koszary i fabryki, a także rozbierając część umocnień. W ciągu następnych lat wzrastała świadomość wartości Malborka jako zabytku architektury i przez większość XIX wieku prowadzone w nim były prace konserwacyjno-rekonstrukcyjne. Do lat trzydziestych XX wieku udało się odbudować wiele zniszczonych wcześniej budynków, a wnętrzom nadać historyczny kształt. Po dojściu do władzy Hitlera Zamek w Malborku był często wykorzystywany jako scenografia uroczystości państwowych świadcząca o trwaniu Tysiącletniej Rzeszy Niemieckiej.

Najbardziej tragicznym okresem w historii budowli była druga wojna światowa. Podczas oblężenia przez Armię Czerwoną zniszczone zostało około 50-60% zabudowań. Zniszczenia były tak poważne, iż jeszcze w latach pięćdziesiątych polskie władze planowały całkowitą rozbiórkę zamku. Na szczęście nie doszło do tego, a nowopowołany Społeczny Komitet Odbudowy Zamku rozpoczął zbiórkę funduszy na odbudowę. Był to proces długotrwały, który zakończył się dopiero u progu XXI wieku. Jednak dzięki niemu krzyżacki zamek odzyskał swój dawny blask i stał się jedną z najbardziej rozpoznawanych atrakcji turystycznych naszego kraju.

W zakolu Nogatu

Malborski zamek znajduje się na północy Polski w województwie pomorskim. Umiejscowiony jest na prawym brzegu rzeki Nogat, w jej zakolu, co daje mu doskonałą pozycję obronną. w tej chwili stanowi część Malborka, chociaż jest od niego starszy. Najpierw zbudowano twierdzę, a dopiero wokół niej powstało miasto. Najstarsza część Malborka została zresztą otoczona murami obronnymi, które łączyły się z zamkowymi, tworząc wspólny system fortyfikacji. Zespół zamkowy zajmuje łącznie obszar 21 hektarów i jest największą tego typu budowlą na świecie. W chwili największej świetności na terenie zamku w Malborku mieszkało ponad trzy tysiące ludzi. Oczywiście nie wszyscy byli rycerzami zakonnymi – większość stanowili rzemieślnicy, pracownicy gospodarczy i służba.

Budowany przez prawie dwieście lat zamek w Malborku składa się z trzech zasadniczych części, które powstawały kolejno, kiedy forteca rozrastała się coraz bardziej. Najstarszy jest Zamek Wysoki, od którego w 1280 roku zaczęła się budowa umocnień. Wraz ze wzrostem liczby rycerzy i przeniesieniem stolicy Zakonu Krzyżackiego na ziemie Pomorza konieczna się stała dalsza rozbudowa. Na terenie dawnego podzamcza powstał Zamek Średni mający charakter pałacowej rezydencji. Ostatnią częścią był Zamek Niski pełniący funkcje najdalej wysuniętej linii obrony, przy której zgromadziły się zabudowania gospodarcze.

Zamek Wysoki – siedziba zakonu

Zamek Wysoki powstał na planie czworobocznym z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym krużgankiem. Był on siedzibą konwentu, czyli rodzajem klasztoru, w którym mieszkali Krzyżacy – rycerze-zakonnicy. Na terenie Zamku Wysokiego znalazło się kilka charakterystycznych budowli i pomieszczeń o charakterze obronnym, sakralnym i użytkowym.

Najważniejszym pomieszczeniem w Zamku Wysokim był Kapitularz. Ta prostokątna sala znajdująca się w północnym skrzydle budynku służyła jako miejsce zgromadzeń w czasie uroczystości najwyższej wagi. Tutaj wybierano wielkich mistrzów zakonu, podejmowano najważniejszych gości i wyznaczano kurs polityki państwa zakonnego. Do sali prowadzi oryginalny portal z XIV wieku z inskrypcją przestrzegającą przed nadmierną pychą. Z XIX wiecznych rekonstrukcji pochodzą portrety mistrzów zakonu oraz witraże.

Codzienne posiłki rycerze spożywali w Refektarzu, okazałej sali o podłużnym kształcie, której sklepienie krzyżowo-żebrowe podtrzymuje siedem kolumn. Ich trzony wykonane są z siedmiu różnych gatunków granitu, a ciepła dostarcza kominek z rzeźbionymi scenami walk rycerskich. Do Refektarza przylega mniejsze pomieszczenie zwane izbą konwentu. Tutaj rycerze wypoczywali po posiłku, słuchając muzyki. Artyści występowali na zapewniającym dobrą akustykę specjalnym ganku – emporze.

Duchowym centrum zamku w Malborku jest kościół zamkowy pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Jego poprzednikiem była kaplica z XIII wieku, którą znacznie powiększono. We wschodniej wnęce prezbiterium znajdował się ośmiometrowy posąg Maryi wykonany z tzw. sztucznego kamienia i bogato zdobiony weneckimi mozaikami. Zarówno figura, jak i sam kościół zostały zniszczone w czasie drugiej wojny światowej – odzyskano tylko fragmenty oryginalnego dzieła. Do świątyni prowadzi Złota Brama będąca alegorią wstąpienia do Królestwa Niebieskiego. Zdobią ją płaskorzeźby o tematyce biblijnej. Podobne motywy ozdabiają portale prowadzące do przylegającej do kościoła kaplicy Św. Anny. W krypcie pod jej posadzką pochowani są wielcy mistrzowie zakonni, których trzy oryginalne płyty nagrobne można oglądać do dzisiaj. W pomieszczeniu można obejrzeć również witraż przedstawiający walkę św. Jerzego ze smokiem.

W każdym średniowiecznym zamku krzyżackim musiały znajdować się pomieszczenia, w których trzymano jeńców. W Malborku rolę więzienia dla najcenniejszych jeńców pełniła tak zwana Cela Witolda. Co prawda nie gościł w niej władca Litwy, ale przez pewien czas więźniem był tu książe litewski Kiejstut. Ściany celi wyłożone są płytami litego żelaza uniemożliwiającymi ucieczkę. Obok celi umieszczony jest też dwukomorowy piec – część słynnego centralnego ogrzewania zamku. Warowni strzegą wieże, które służyły nie tylko obronie, ale były też domem dla zakonników. W Wieży Kleszej mieszkali duchowni obsługujący zamkowe kaplice, natomiast w Wieży Dietricha rezydował furtian. Jednak zdecydowanie najsłynniejsza jest Wieża Gdanisko, która pełniła funkcję… toalety. Wzniesiono ją na arkadach, pod którymi znajdowała się wypełniona wodą fosa. Było to rozwiązanie praktyczne i sprzyjające czystości. Do wieży prowadzi ganek o sklepieniu krzyżowym ozdobiony wizerunkami skrzywionego z wysiłku diabełka – uniwersalny, średniowieczny symbol toalety.

Pałac Wielkich Mistrzów i Zamek Średni

Część zamku w Malborku zwana Zamkiem Średnim powstała z rozbudowy podzamcza pierwotnego Zamku Wysokiego. Położona jest na planie trójkąta i znajdują się w niej pomieszczenia o charakterze pałacowym i oficjalnym. W tej części mieściła się siedziba Wielkich Mistrzów i ich dworów. Ta część fortyfikacji powstała pod koniec XIV wieku, w latach 1380-1396.

Na jej terenie położony jest Pałac Wielkich Mistrzów zajmujący zachodnie skrzydło. Do jego najważniejszych pomieszczeń należały refektarze – letni i zimowy. Ten pierwszy jest najwspanialszym pomieszczeniem na terenie pałacu. Wysoką salę wyposażono w nietypowe sklepienie radialne podtrzymywane tylko jednym filarem. W prostokątnych oknach dawniej znajdowały się witraże, a ściany pokrywały malowidła z roślinnymi ornamentami. W sali znajduje się okazały kominek z ladą służącą do wydawania posiłków. W Refektarzu Letnim odbywały się najważniejsze uroczystości w zamku, tu audiencji udzielali Wielcy Mistrzowie i to tu przyjmowano poselstwa.

Podobne funkcje w czasie zimniejszych miesięcy pełnił w Pałacu Wielkich Mistrzów Refektarz Zimowy. Była to mniej okazała sala, o mniejszej kubaturze, kiedyś bardzo bogato zdobiona. Do dzisiejszych czasów zachowały się jedynie fragmenty polichromii oraz kartusz herbowy, już z epoki Wazów. Pod pomieszczeniem znajdują się piwnice, które rozciągają się pod całym Zamkiem Średnim. Dawniej pełniły funkcję magazynu, dzisiaj są dostępne dla turystów.

Jednak najwspanialszym i największym pomieszczeniem w Zamku Średnim jest Wielki Refektarz. Sklepienie monumentalnej sali oparte jest na trzech smukłych filarach i otoczone czternastoma oknami zakończonymi wąskimi łukami. Z bogatych zdobień ściennych do dzisiaj zachowały się jedynie fragmenty. W Wielkim Refektarzu mogło jednocześnie biesiadować czterystu rycerzy. Było to miejsce, którym spotykali się nie tylko rezydenci zamku, ale także liczni goście przybywający z Europy Zachodniej na antypogańskie krucjaty.

Na terenie tej części zamku Malbork znajdują się dwie kaplice. We wschodniej części pałacu położona jest prywatna kaplica Wielkich Mistrzów pod wezwaniem św. Katarzyny. Jej wieloboczne prezbiterium wysunięte jest z bryły budynku na dziedziniec Zamku Średniego, a na ścianach zachowały się resztki malowideł z XV wieku. Niestety, dawne murowane sklepienie zostało zastąpione w czasie remontu z 1922 roku drewnianym. Goście zamku mogli korzystać z małej kaplicy św. Bartłomieja, znanej też jako kaplica św. Wojciecha z okresu polskiego panowania. w tej chwili została ona zamieniona w zwykłe pomieszczenie komunikacyjne, a w jej przyziemiu mieści się sklep sprzedający pamiątki z bursztynu.

Zwiedzając Zamek Średni warto jeszcze odwiedzić bogato dekorowaną Salę Królewiecka, Kancelarię, w której pracowali mistrzowie zakonni, Infirmerię służącą za szpital i dom opieki nad starszymi braćmi, a także pomieszczenia użytkowe – kuchnie i sypialnie. Na zakończenie warto wspomnieć o jeszcze jednym, bardzo charakterystycznym pomieszczeniu. Jest to Wysoka Sień – korytarz wiodący do Letniego Refektarza. Oświetlają ją duże, prostokątne okna, a na ścianach wiszą sztandary Wielkich Mistrzów. Sień kończy się okazałym portalem, a nad nim umieszczona jest empora, z której heroldowie obwieszczali przybycie znakomitych gości.

Fortyfikacje Zamku Niskiego

Ostatnią częścią malborskich fortyfikacji jest Zamek Niski pełniący funkcje typowo gospodarcze i obronne. Na jego terenie znajdują się przede wszystkim liczne wieże, baszty i bramy wiodące w różne strony. Na szczególną uwagę zasługuje położona od strony Nogatu Brama Mostowa z XIV wieku, którą chronią dwie masywne baszty. Równie okazała jest Brama Główna, na której flankach stoją Baszty: Wójtowska i Podskarbiego. Z kolei w budynku zwanym Karwanem w czasach Zakonu Krzyżaków znajdowała się zbrojownia oraz wozownia.

Zamek w Malborku w 1997 roku wpisany został na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na jego terenie znajduje się Muzeum Zamkowe, którego częścią są ekspozycje stałe zgromadzone w pomieszczeniach opisanych powyżej. Wśród muzealnych kolekcji stałych turyści mogą również podziwiać bogate zbiory ceramiki, bursztynu, malarstwa i rycin, detalu architektonicznego, militariów, tkanin i wielu innych. Na malborskim zamku organizowane są również liczne imprezy historyczno-edukacyjne. Pięknie zrekonstruowana i położona w atrakcyjnym turystycznie miejscu monumentalna, gotycka warownia każdego roku przyciąga setki tysięcy turystów z Polski i całego świata.

Idź do oryginalnego materiału