Zamek krzyżacki w Kowalewie Pomorskim

Był to zamek konwentualny, regularny i trójczłonowy. Zbudowany został z kamieni polnych i cegły. Składał się z zamku głównego i dwóch przedzamczy wewnętrznego i zewnętrznego. Budowę rozpoczęto około 1280 roku, a ukończono na początku XIV wieku. Już w 1278 roku wymieniony jest pierwszy urzędujący komtur - brat Rudolf. Zamek leżał na szlaku Toruń-Brodnica, 12 km na północny zachód od Golubia.

Zamek główny, czteroskrzydłowy, miał kształt regularnego czworoboku z małym dziedzińcem w środku, wokół którego biegły krużganki komunikacyjne. Układ i funkcje poszczególnych pomieszczeń w kilkukondygnacyjnych skrzydłach nie są dokładnie znane. W skrzydle północnym na piętrze mieściło się mieszkanie komtura i dormitorium braci oraz przejście gankiem do wieży danskera nad jeziorem. W skrzydle południowym (od strony przedzamczy) mieściła się kaplica i prawdopodobnie kapitularz. Tutaj również znajdował się wjazd bramny na dziedziniec zamku, flankowany wieżą wartowniczą, Prowadził z przedzamcza wewnętrznego poprzez bramy, most nad fosa i obszerne międzymurze otaczające zamek główny, szczególnie z trzech stron (południowej, wschodniej i zachodniej). Pozostałe pomieszczenia konwentu: refektarz, infirmeria czy kancelaria i pokoje gościnne prawdopodobnie mieściły się w powstałych skrzydłach - wschodnim i zachodnim. Na parterze i w piwnicach znajdowały się pomieszania gospodarcze, składy żywności, kuchnia, piekarnia, browar i zwyczajowo zbrojownia. Na wyższych kondygnacjach prawdopodobnie - spichrze i ganki obronne.

Mury międzymurza otaczającego zamek posiadały trzy narożna półokrągłe baszty otwarte do wewnątrz (oprócz narożnika południowo-wschodniego).

Na południe, otoczone fosami i ufortyfikowane murami i basztami, rozciągały się przedzamcza. Przedzamcze wewnętrzne, mniejsze, miało kształt zbliżony do trapezu i w części południowej (w narożach i w środku) muru obwodowego posiadało trzy baszty otwarte do wewnątrz.

Większe przedzamcze zewnętrzne (zapewne późniejsze) miało kształt zbliżony do prostokąta. Podobnie, w narożach części południowej murów, miało dodatkowe umocnienia, ale typu bastionowego.

Przedzamcza mieściły budynki mieszkalne służby i rożne zabudowania gospodarcze: stajnie, kuźnie, stodoły, obory, spichlerze, magazyny, karwan, warsztaty itd. W inwentarzach wymienia się także winnice.

Fosy zamku i przedzamczy od strony miasta (wschodniej) były wkomponowane w system fortyfikacji miejskich. Systemy obronne zamku i miasta były połączone.

W 1330 roku zamek oblegały wojska Władysława I Łokietka, podczas najazdu na ziemię chełmińską, jednak nie zdołały go zdobyć.

We wrześniu 1341 roku wielki mistrz Ditrich von Altenburg prowadził rokowania na zamku z legatem króla Węgier.

Po zwycięstwie grunwaldzkim w 1410 roku polskie wojska zajęty zamek, ale został odbity przez Krzyżaków już w październiku tego roku przy pomocy oddziałów inflanckich.

Wojna „głodowa" w 1414 roku spowodowała duże szkody i spustoszenia w komturii kowalewskiej. Podczas wojny „golubskiej" w 1422 roku Krzyżacy spalili miasto przed nadciągającymi wojskami polskimi. W wyniku ośmiodniowego oblężeni, na przełomie sierpnia i wrześni, zdołano opanować tylko jedno przedzamcze i zarządzono odwrót.

W 1421 roku komturstwo kowalewskie podporządkowano wójtostwu w Lipienku. Wójt Mikołaj von Bargau otrzymał szersze kompetencje. Podlegał bezpośrednio wielkiemu mistrzowi zakonu w Malborku. W następnych latach pomimo czynionych wysiłków zamek był słabo uzbrojony i miał problemy aprowizacyjne ze względu na spadek produkcji rolno-hodowlanej w folwarkach, podupadłych w wyniku działań wojennych.

W związku z powyższym oddziały Związku Pruskiego nie miały problemów ze zdobyciem zamku w 1454 roku. Komtur salwował się ucieczka do zamku w Brodnicy. Od tej pory do 1772 roku zamek był w rękach polskich i stanowił siedzibę starostów. Zamek został poważnie zniszczony podczas wojny polsko-szwedzkiej. Częściowo remontowany, ulegał dalszej degradacji. W XVIII wieku podupadł, zniszczony wojnami. W XIX wieko posiadał jeszcze mury, ale poddano je rozbiórce na materiał budowlany dla kościoła ewangelickiego budowanego na przedzamczu zewnętrznym. Kościół z kolei rozebrano w XX wieku w okresie międzywojennym i z uzyskanego materiału wybudowano kamienice przy rynku w Kowalewie.

Obecnie na wzgórzu z dawnego zamku krzyżackiego w Kowalewie zachowały się fundamenty czworobocznego budynku, cześć przedmurza zamku głównego i od strony północnej przy zboczu - filar danskera. Ponadto na miejscu, na którym prawdopodobnie wznosiła się wieża strażnicza przy wjeździe bramnym na zamek - znajduje się wieża ciśnień.

Na przedzamczach zachowały się pozostałości murów obronnych i narożne umocnienia bastionowego (na podzamczu zewnętrznym).