Wycieczka PTTK - szlakiem łódzkich osiedli robotniczych XIX w.

wspólne zdjęcie z uczestnikami wycieczki na Księżym Młynie foto Egor P.

Sobota. Krople deszczu rytmicznie stukały o dachowe okno w akompaniamencie gwiżdżącego wiatru. Zastanawiałem się czy jutro będzie podobna pogoda, a gdyby była czy ktoś będzie miał ochotę na wspólną wycieczkę? Jazda rowerem w deszczu nie należy do przyjemności.

Niedziela. Niebo zachmurzone, na szczęście sucho. Temperatura oscyluje trzy kreski nad zerem w skali Celsjusza. Mroźny wiatr potęguje odczucie zimna. Dojeżdżam do umówionego miejsca przy Starym Rynku. Z daleka dostrzegam pierwszych oczekujących uczestników wycieczki, kryją się przed wiatrem pod arkadami budynku na rogu Zgierskiej i Podrzecznej. Jest ich pięcioro ale z każdą minutą przybywają kolejni i kolejni ... Cieszy mnie to, iż pomimo pogody są odważni do wspólnej wycieczki. Przywitanie, poznanie nowych twarzy. Między innymi są dwie Agnieszki, Jadwiga, Krysia, Marta, Michał, Wiesiek, Alek i wielu innych - tworzących razem ze mną siedemnastoosobową grupę. Przed rozpoczęciem wycieczki przypominam uczestnikom o przestrzeganiu przepisów ruchu drogowego - dopowiadając, iż jeżeli komuś to nie pasuje mogą się odłączyć w tym momencie. Dwie osoby rezygnują. Reszta obiecuje stosować się do mojej prośby.

uczestnicy skryli się w arkadach kamienicy przed mroźnym wiatrem fot. Agnieszka P.

Osiedle przy fabryce Izraela Poznańskiego

okoliczni mieszkańcy są dumni z tego, że mieszkają w Łodzi fot. CYKLOTURYSTA

Ruszamy przez zachodnią część Parku Staromiejskiego w kierunku centrum handlowego Manufaktura. Jest ono utworzone w zrewitalizowanych budynkach pofabrycznych pana Izraela Poznańskiego, który w połowie XIX wieku zbudował swoje imperium. Przejeżdżając przez rynek kompleksu docieramy do mniej pięknych budynków należących do dawniejszego zespołu fabrycznego. Są to ceglane famuły, które nie były poddane procesowi rewitalizacji. Famuła to nazwa budynku mieszkalnego przeznaczonego dla pracowników fabryki i ich rodzin. Na Śląsku nazywane są familokami, natomiast famuła to typowo łódzka nazwa takich budynków.

Izrael Poznański urodził się w 1833 roku w Aleksandrowie Łódzkim. W 1852 roku przejął od ojca zarząd rodzinnej firmy kupieckiej. Swoje królestwo bawełny wybudował w dolinie rzeki Łódki. Rozbudowa zakładów rozwinęła się bardzo szybko. Nieopodal wybudowano także domy dla robotników, szkołę i stołówkę. Pomysł wybudowania domów familijnych dla robotników Poznański zaczerpnął od Karola Scheiblera. W latach 1879-1896 zbudował osiedle mieszkaniowe dla swych robotników według projektu Hilarego Majewskiego i Franciszka Chełmińskiego. Domy te różniły się od budynków Scheiblera na Księżym Młynie. Ponieważ przy fabryce Poznańskiego brakowało miejsca, domy wybudowano kilkupiętrowe. W tamtym czasie były to najwyższe domy robotnicze w mieście, wybudowane z czerwonej cegły. Osiedle robotnicze wybudowano naprzeciwko tkalni. Składało się z 21 murowanych domów i było przeznaczone dla około 1000 rodzin. Każdy dom ma trzy piętra i mieszkalne suteryny. Sanitariaty umieszczono na piętrach i podwórku, na dole była też pompa przy studni. W latach międzywojennych kamienice zostały skanalizowane. Przeciętne mieszkanie ma około 35 m² powierzchni i składa się z pokoju, kuchni i spiżarni. Na osiedlu wybudowano także mniejsze, osobne domy dla kadry. Do dziś domy przy Ogrodowej 26, 28 nie zostały otynkowane - z wyjątkiem najstarszego - przy Ogrodowej 24. Na obecną chwilę tynk został usunięty, famuła jest przygotowywana do rewitalizacji.

podwórko przy ul. Ogrodowej fot. CYKLOTURYSTA

łódzkie podwórka kryją także takie zabytki fot. CYKLOTURYSTA

Przy ulicy Ogrodowej trudno dzisiaj odnaleźć ślady XIX-wiecznego życia przemysłowej Łodzi. Jak wszędzie, mieszkają tutaj ludzie o różnych osobowościach i zawodach, każdy zajęty jest własnymi sprawami. Miejsce to nie przyciąga jednak ani turystów, ani łodzian, tak jak w przypadku Księżego Młyna. Każdego odstrasza już sam wygląd famuł - sypiąca się cegła, zaniedbane podwórka, pejoratywne napisy. Nieprzyjemny klimat tworzy także część mieszkańców, spędzających wolny czas na piciu alkoholu. Taki obraz famuł na ulicy Ogrodowej jest jednak krzywdzący. - Nie wszyscy mieszkańcy dawnych famuł Poznańskiego piją alkohol. Tak żyje znaczna część tych ludzi, którzy nie mieszkają tutaj od kilku pokoleń. Są wśród nich ludzie młodzi, ale i starsi. Nie mają pracy i perspektyw na przyszłość. Tutaj mieszka jednak wiele porządnych rodzin, które także borykają się z codziennym trudem życia, a zachowują się przyzwoicie. Kiedyś było inaczej. Stróż zamykał na noc bramę, klatki schodowe były czyste. Jeszcze nie tak dawno był tu plac zabaw dla dzieci i rosły drzewa owocowe. Dzisiaj dzieci wolą siedzieć w domu przed monitorami komputerów, głaszcząc ekrany tabletów i telefonów.

pierwszym odwiedzonym obiektem były famuły przy ul. Ogrodowej fot. Agnieszka P.

Domy robotnicze przy ul. Tuwima

Ruszamy ulicą Ogrodową do Nowomiejskiej aby przejechać przez Plac Wolności do ulicy Piotrkowskiej. Z Piotrkowskiej skręcamy w ulicę Traugutta - ulicę o uspokojonym ruchu ulicznym poprzez umieszczenie w odpowiedni sposób małej architektury miejskiej (ławki, drzewa). Traugutta docieramy do ulicy Kilińskiego, skręcając w prawo w kierunku obszaru po dawnej elektrociepłowni nr 1. Poruszając się wśród zrewitalizowanych budynków pierwszej elektrociepłowni w Łodzi dojeżdżamy do dawnej ulicy Przejazd, w tej chwili Tuwima.

famuły przy ul. Tuwima, dawnej ul. Przejazd, fot. Agnieszka P.

Przy posesji pod numerami 23/25 po lewej stronie ulicy jednokierunkowej stoją dwukondygnacyjne budynki z użytkowym poddaszem, w środkowej części możemy spostrzec umieszczone jeszcze jedno piętro. Dociekliwe oko turysty dostrzeże także, iż elewacja budynków została zaprojektowana z dwóch rodzajów cegieł. Większość famuły zbudowana jest z cegły w odcieniu czerwonym, natomiast elementem dekoracyjnym - lekko przybrudzonym z biegiem czasu - są pasy z cegły w kolorze żółtym. Uczestnicy wycieczki mieli za zadanie odszyfrowanie inicjałów umieszczonych na oryginalnych drzwiach prowadzących do klatek schodowych. Dwie litery J.H. pochodzą od imienia i nazwiska pierwszego właściciela domów - Juliusza Heinzla.

Tuwima fot. CYKLOTURYSTA

W 1864 roku Juliusz Heinzel założył przy ul. Piotrkowskiej 104 mechaniczną tkalnię towarów wełnianych. Także w tym miejscu wybudował pałac, w którym w tej chwili w którym mieści się Urząd Miasta Łodzi. W roku 1874 Heinzel wyrósł na potentata wełny posiadając największy na terenie Królestwa Polskiego kompleks produkcyjny wytwarzający wyroby wełniane i półwełniane.

Heinzel podobnie jak Scheibler i Poznański wybudował mieszkania dla swoich pracowników. Jednak nie było to całe osiedle a jedynie ciąg domów mieszkalnych oddalony kilkaset metrów od fabryki. Śródmiejska zabudowa miasta rządzi się swoimi prawami i trudno było znaleźć teren przy Piotrkowskiej 104 do wybudowania takiego osiedla. Domy mieszkalne wzniesiono wzdłuż ulicy Tuwima w 1879 roku. Prawdopodobnie według projektu Otto Gehliga, były przeznaczone dla tysiąca mieszkańców. Architektura budynków nawiązuje do renesansu oraz średniowiecznej architektury obronnej.

Widzewska fabryka nici Juliusza Kunitzera.

W związku z tym, iż ulica Tuwima jest jednokierunkowa wracamy do Kilińskiego. Skręcamy w prawo w kierunku podziemnego dworca kolejowego Łódź Fabryczna, który otworzono w grudniu 2016 r. Jadąc wzdłuż dworca ciągiem pieszo rowerowym i drogami rowerowymi docieramy do ulicy Tramwajowej. Trafienie w odpowiednią ścieżkę nie jest takie łatwe, jest tutaj sporo różnych rozjazdów, które kluczą w różnych kierunkach. Niektóre drogi rowerowe nie są jeszcze ukończone. Dlatego jadąc wzdłuż ulicy Tramwajowej na południe poruszamy się drogą dla rowerów po wschodniej części ulicy. W założeniu projektanta droga rowerowa wzdłuż Tramwajowej powinna być jednokierunkowa na każdym skraju. Zmuszeni poruszać się według przepisów ruchu drogowego (tak oznaczona jest na obecny dzień ddr - znak zakaz wjazdu pod nim tabliczka nie dotyczy rowerów) docieramy wschodnią nitką do wjazdu z jezdni na drogę dla rowerów w kierunku północnym. Powoduje to małe zamieszanie wśród uczestników wycieczki. Na szczęście mamy dzisiaj niedzielę i ruch drogowy jest znikomy. Udaje się nam dojechać bezpiecznie do ulicy Tuwima, która jest już na tym odcinku dwukierunkowa. Skręcamy w lewo i jedziemy w kierunku ulicy Wydawniczej. Tutaj po wyremontowanej kładce nad byłymi torami kolejowymi, które teraz są schowane pod ziemią w tunelu, przejeżdżamy do parku im. 3-go maja. W trakcie przejeżdżania po kładce zauważamy sporej wielkości rozlewisko w wąwozie gdzie były kiedyś tory. Rozlewisko znajduje się nad tunelem, zaciekawieni jesteśmy czy ta stojąca tutaj woda nie przecieka do środka. Widocznie inżynierowie tak to skonstruowali, iż jest to przewidziane w projekcie. Jadąc przez park wzdłuż dawnych torów kolejowych, które mamy po prawej stronie docieramy do miejsca gdzie pociągi opuszczają tunel. Skoro nie utopiły się wewnątrz, to znaczy, iż nie przecieka ;)

na miejscu dawnego torowiska powstało jeziorko fot. CYKLOTURYSTA

Przybywamy w okolice ulicy Niciarnianej przy której pod koniec XIX wieku Juliusz Pulitzer wybudował Widzewską Fabrykę Nici nazwaną w latach 50-tych ubiegłego wieku Ariadna.
Kiedy powstawała, był rok 1897. Władysław Reymont dopiero za dwa lata miał stworzyć "Ziemię Obiecaną". Być może właśnie rosnące na Widzewie mury fabryki Kunitzera, które widział podróżując z Lipiec do Łodzi, stały się inspiracją do napisania tej powieści.
Początki tej jedynej na ziemiach byłego Królestwa Polskiego fabryki nici sięgają 1893 roku, kiedy petersburski kupiec otworzył przy ul. Milscha 34 (obecnie M. Kopernika) pod nazwą "L. Louri i Co" fabrykę bawełnianych tasiemek i nici. Rok później gdy część maszyn była już zmontowana do spółki z pomysłodawcą wszedł znany już w Łodzi Juliusz Kunitzer oraz Juliusz i Ludwik Heinzel
Dynamiczny rozwój fabryki i nadanie firmie charakteru spółki akcyjnej "Tow. Akc. Łódzkiej Manufaktury Nici" (oficjalna data założenia 9 kwietnia 1897 roku), na której czele stanął nie kto inny jak wspomniany wyżej Juliusz Kunitzer - doprowadziło do przeniesienia produkcji w bardziej odpowiednie miejsce.

Widzewska Fabryka Nici - Ariadna fot. CYKLOTURYSTA

ARIADNA fot. Agnieszka P.

Na wiadukcie nad ul. Niciarnianą fot. Agnieszka P.

Uśmiechnięta Ela fot. Agnieszka P.

Na ul. Niciarnianej, za torami kolejowymi, stoją charakterystyczne, piętrowe domy. Nazywane są „Pawiakiem”. Mieszkali w nich znaczący robotnicy i majstrowie Widzewskiej Fabryki Nici. Nie wiadomo, skąd wzięła się ta nazwa. Przypuszcza się, iż te domy nazwano tak, bo były ogrodzone. Teren był pilnowany, nikt obcy nie mógł tam wejść. Jak na tamte czasy, były bardzo dobrze urządzone. Była tam pralnia, magiel, suszarnia. Mieszkańcy „Pawiaka” mieli blisko do fabryki, tramwaju, pociągu.

"Pawiak" fot. CYKLOTURYSTA

uczestnicy wycieczki fot. Agnieszka P.

Przejeżdżając nad ulicą Niciarnianą po wybudowanym niedawno wiadukcie kolejowym znajdujemy się na ulicy Nowogrodzkiej, która jest południową granicą osiedla Grembach. Do dziś tu właśnie zachowała się enklawa starego budownictwa, gdzie czas jakby się zatrzymał. Drewniaki oraz murowane „famuły” (czyli Grembach w ścisłym tego słowa znaczeniu), ulice brukowane kocimi łbami, zamurowane okna obok sielankowych willi, zdziczałe ogrody – to wszystko składa się na niepowtarzalną specyfikę tego miejsca. A wszystko w cieniu ceglanych murów potężnej „Niciarki”, w której pracowali - nieraz przez kilka pokoleń - mieszkańcy parterowych szeregowych domków, zbudowanych w charakterystycznym stylu nawiązującym do dziewiętnastowiecznej architektury angielskiej. Okoliczne uliczki są brukowane. Niedawno położono warstwę bitumiczną na ulicy Kresowej, przez którą jedziemy do ulicy Czechosłowackiej.

drewniak na ul. Nowogrodzkiej - osiedle Grembach fot. CYKLOTURYSTA

zabytkowa brukowana nawierzchnia drogi na osiedlu Grembach fot. CYKLOTURYSTA

na osiedlu Grembach zachowało się jeszcze kilka zabytkowych budynków fot. CYKLOTURYSTA

Tutaj znajduje się "Osiedle na Grembachu", wzniesione w latach 1906-08 pomiędzy ulicą Mazowiecką, a bocznicą kolejową widzewskiej fabryki nici. Gdy zakładano widzewskie fabryki teren Widzewa znajdował się poza granicami Łodzi i dopiero w 1906 roku został do niej przyłączony. W myśl projektu z 1908 roku, przewidywano wybudowanie w dwóch rzędach 12 identycznych, stojących naprzeciwko siebie parterowych budynków. Każdy z nich, o długości 57,5m i szerokości 11,34m zawierać miał po 16 identycznych lokali mieszkalnych (pokój z kuchnią o wymiarach odpowiednio 4,9 na 4,1m oraz 4,9 na 2,6m), przy czym do każdych dwóch prowadziło wspólne wejście z podwórza. Budynki nie były wyposażone w kanalizację, dlatego też po zewnętrznej stronie kolonii miały się znajdować ustępy, pomieszczenia sanitarne oraz niewielkie magazynki (komórki) przypisane lokatorom. Liczba mieszkań miała w sumie wynosić 178, jednak analizując plan sytuacyjny całego kompleksu sporządzony w 1929 roku liczba budynków nie wynosiła dwunastu, jak pierwotnie zakładał plan a jedynie sześć oraz cztery wspomniane wyżej budynki sanitarne i rzędy komórek. Część z robotniczej kolonii Łódzkiej Fabryki Nici stoi do dnia dzisiejszego. W 1913 roku wybudowane domy robotnicze zamieszkiwało powyżej 200 pracowników "Niciarni", natomiast reszta, z wahającej się w granicach sześciuset osobowej załogi, mieszkała w swoich własnych domach, bądź wynajmowała izby w pobliżu kompleksu fabrycznego. Według wykazu osób sporządzonego w początku 1931 roku liczba osób zamieszkałych w domach robotniczych wynosiła ponad 400 robotników, a pozostałe kolejno według numerów posesji 34, 3, - 135 osób. Łącznie dawało to 574 pracowników, urzędników i przedstawicieli kadr kierowniczych.