„Niedaleko Mosiny pod wsią Trzebawiem, w miejscu gdzie niegdyś wielki nasz Czarniecki Szwedów w roku 1657 płoszył, na wyspie wśród obszernego jeziora [Góreckiego], wynosi się̨ zameczek niedawno zbudowany przez właściciela tych włości”
– pisał Edward Raczyński o budowli wzniesionej przez Tytusa Działyńskiego w prezencie ślubnym dla siostry, Klaudyny. Zamek Potockiej, ostrzelany w 1848 roku przez Prusaków, nie został już odbudowany i dziś stanowi piękną, romantyczną ruinę w sercu Wielkopolskiego Parku Narodowego.
Halszka z Ostroga
Jeden z tych pomników dawnych czasów mieści się w Szamotułach. Z dawnego założenia zamkowego do dziś zachował się budynek na podzamczu, tzw. Zamek Górków, wieża mieszkalna zwana Basztą Halszki lub Czarnej Księżniczki, a także ślady fosy. Nie przetrwały natomiast pozostałe trzy baszty i mury obronne. Zespół zamkowy został wzniesiony w XV wieku dla rodu Szamotulskich. W 1518 roku mąż Katarzyny z Szamotulskich, Łukasz II Górka rozbudował zamek, a dawną wieżę obronną zmienił na mieszkalną.
Baszta Halszki w Szamotułach, pocztówka Szamotuły, fot. Polona
W połowie XVI wieku kolejnej przebudowy rezydencji dokonał jego syn Andrzej. U schyłku XVIII stulecia w pobliżu zamku wzniesiono budynki gospodarcze, z tego okresu pochodzi prawdopodobnie zachowana do dzisiaj oficyna. Później zabudowania zamkowe systematycznie niszczały. W 1842 roku Francesco Maria Lanci wykonał niezrealizowany projekt restauracji szamotulskiej rezydencji.
W 2. połowie XIX wieku za sprawą ówczesnych właścicieli miasta, rodziny Sachsen-Coburg-Gotha, odnowiono i przebudowano podupadły zamek i basztę. Z tego okresu pochodzi także zachowany do dziś budynek przylegający do oficyny. Pod koniec XIX wieku na terenie dawnych ogrodów utworzono założenie parkowe. Z szamotulską basztą związana jest postać zamożnej i pięknej Elżbiety (Halszki) Ostrogskiej, zmuszonej przez króla Zygmunta Augusta do poślubienia Łukasza III Górki. Elżbieta, podobnie jak jej matka, nie uznała tego małżeństwa i ukryła się w klasztorze, tam wyszła za mąż za kniazia Siemiona Olelkowicza. W końcu jednak Górka sprowadził żonę do Szamotuł i według legendy zamknął Halszkę w baszcie, a na jej twarzy umieścił metalową maskę. Postać Czarnej Księżniczki uwiecznił Jan Matejko na obrazie „Kazanie ks. Skargi”. W 1957 roku w budynku baszty otwarto Muzeum Ziemi Szamotulskiej, a w 1990 roku na cele muzealne przeznaczono także gmach zamku. Placówka działa pod nazwą Muzeum Zamek Górków.
Zamek na Wartą
Do możnej rodziny Górków od 1450 roku należało także miasto Sieraków. Pół wieku wcześniej z fundacji ówczesnych właścicieli wzniesiono tu dwuskrzydłowy zamek na planie zbliżonym do kwadratu (24 x 26 m). Prawdopodobnie na przełomie XVI i XII wieku rezydencja została dotknięta pożarem. Około 1619 roku, jak pisał Jan Skuratowicz, Piotr Opaliński, na ten czas dziedzic Sierakowa, rozpoczął odbudowę i przebudowę zamku, kontynuowaną po jego śmierci przez żonę Zofię. Kolejnej zmiany budowli dokonał około 1651 roku ich syn Krzysztof, który dzierżawił miasto od swojego brata Łukasza. W XVIII wieku budynek ulegał postępującej degradacji.
Zamek w Sierakowie fot. M. Dachtera
Prawdopodobnie na przełomie 3. i 4. ćwierci XVIII wieku ówczesny właściciel miasta Piotr Mikołaj Neugarten von Gartenberg (Sadogórski) zlecił rozebranie północnego skrzydła zamku, a z uzyskanego budulca wyremontowano południowe. W 1829 roku dobra przeszły na własność państwa pruskiego. Budynki folwarczne przeznaczono dla nowo powstałej Poznańskiej Stadniny Krajowej i Stada Ogierów.
Postanowiono też wybudować nową ulicę łączącą stadninę z miastem, w związku z tym konieczne było rozebranie zamku. Z całej rezydencji ostało się tylko przyziemie południowego skrzydła, w którym urządzono lodownię i magazyny. W 1991 roku podczas prac konserwatorskich z krypty kościoła sierakowskiego wydobyto sarkofagi Opalińskich. Wówczas też narodziła się idea odbudowy zamku, zrealizowana w latach 1993–1995, z przeznaczaniem na muzeum. Nad zachowanymi piwnicami dobudowano kolejne kondygnacje, a mury przykryto wysokim dachem. W Muzeum Zamku Opalińskich w Sierakowie podziwiać można m.in. wspomniane sarkofagi dawnych właścicieli.
Eklektyzm w Osiecznej
Rodzina Górków związana była także z Koźminem Wielkopolskim. W 2. i 3. dekadzie XVI wieku Łukasz II Górka skupił części tego miasta od wszystkich właścicieli. Stał tam już wówczas zamek wzniesiony w 2. połowie XIV wieku dla Bartosza Wezenborga z Odolanowa, a rozbudowany w 1. połowie XV przez Mościca Przedpełkowicza ze Stęszewa. Wnuk Łukasza, Andrzej II Górka, w 2. połowie XVI wieku przekształcił dotychczasową twierdzę obronną w renesansową rezydencję mieszkalną. Kolejnej przebudowy zamku dokonał ówczesny dziedzic Stanisław Przyjemski, w latach 20. XVII wieku. W 2. połowie XIX wieku gmach przeznaczono na szkołę. w tej chwili mieści się w nim Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. Józefa Marcińca.
Panorama Osiecznej z widocznym zamkiem, Przyjaciel Ludu, nr 37, 14.03.1840, fot. Polona
Zamek możemy także podziwiać w Osiecznej niedaleko Leszna. Został zbudowany w 2. połowie XV wieku z fundacji Borków-Osieckich. Na przełomie XVI i XII wieku przebudował go ówczesny właściciel Andrzej Czarnkowski. Niestety pół wieku później gmach ten, należący wówczas do Jana Opalińskiego, został spalony. Właściciel odbudował zamek, co upamiętnia tablica fundacyjna.
W 2. połowie XIX wieku Osieczna należała do Heinricha Abegga, który zrealizował przebudowę południowego skrzydła rezydencji w stylu neobarokowym. Na przełomie XIX i XX stulecia gmach został gruntownie przebudowany za sprawą ówczesnych właścicieli, rodziny von Heydebrandt. Na marginesie warto wspomnieć, iż Osieczna w latach 1520–1592 należała do rodziny Górków. w tej chwili w zamku mieści się ośrodek rehabilitacji.
Z 2. połowy XIV wieku pochodzi zamek w Gosławicach (obecnie w granicach administracyjnych Konina). Twierdza ta na skutek wielu lat zaniedbań popadła w ruinę. Odbudowana w latach 70. i 80. XX wieku, została przeznaczona na siedzibę Muzeum Okręgowego w Koninie.
Również z 2. połowy XIV wieku pochodzi zamek kasztelański w Gołańczy, częściowo zniszczony w czasie potopu szwedzkiego, odbudowany przez właścicieli – rodzinę Smoguleckich. W 2008 roku został kupiony przez Gminę Gołańcz, a trzy lata później rozpoczęto jego rewitalizację.
W Gozdowie pod Kołem, nad Wartą dotrwały do naszych czasów imponujące ruiny dawnego zamku obronnego wzniesionego z fundacji Kazimierza Wielkiego. Twierdza ta co najmniej od XVII wieku popadała w ruinę.
Bibliografia:
Stanisław Łukomski, „Koźmin wielki i nowy. Monografia historyczna”, Poznań 1914
Jędrzej Moraczewski, „Starożytności polskie ku wygodzie czytelnika porządkiem abecadłowym zebrane”, nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1852
Edward Raczyński, „Wspomnienia Wielkopolski to jest województw poznańskiego, kaliskiego i gnieźnieńskiego”, t. 1, Drukarnia Orędownika, Poznań 1842
red. Teresa Ruszczyńska, Aniela Sławska, „Katalog zabytków sztuki w Polsce”, t. 5: „Województwo poznańskie”, z. 23: „Powiat szamotulski”, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1966
Jan Skuratowicz, „Zamek Górków i Opalińskich w Sierakowie”, „Ochrona Zabytków” tom 53, nr 4, 2000
Jan Skuratowicz, „Zamek Górków w Szamotułach”, wyd. Muzeum Zamek Górków w Szamotułach, Szamotuły 2005
Kartoteki zabytków: Zamek Górków, Baszta Halszki, zamek w Gołańczy, zamek w Sierakowie, zamek w Osiecznej, zamek w Koźminie Wielkopolskim, zamek w Koninie
