Ulica Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem – zabytkowe obiekty

Ulica znajduje się w centrum Zakopanego i jest połączona z innymi kluczowymi ulicami miasta. Biegnie równolegle do ulicy Zamoyskiego. Biegnąc w kierunku północnym, łączy się z ulicą Sienkiewicza oraz Witkiewicza, w kierunku południowym dociera do ronda Jana Pawła II. Jej długość wynosi 1100 m. Od samego ronda Aleją Przewodników Tatrzańskich można dotrzeć do Kuźnic oraz dolnej stacji kolejki na Kasprowy Wierch. Ulica jest łatwo dostępna zarówno dla pieszych, jak i dla zmotoryzowanych. Dzięki swojemu położeniu stanowi istotny element komunikacyjny Zakopanego, zwłaszcza dla turystów korzystających z kolejki linowej na Kasprowy Wierch czy zmierzających na szlaki TPN.

Ulica Chałubińskiego ma charakter mieszany. Z jednej strony znajdują się przy niej pensjonaty, hotele i wille, z drugiej strony znaleźć można zabudowę typową dla Zakopanego, w tym drewniane domy w stylu zakopiańskim. Nie ma przy niej gospodarczych zabudowań góralskich. Przy ulicy rozciągają się liczne tereny zielone, które nadają jej wyjątkowy, spokojny klimat, mimo iż znajduje się blisko centrum miasta.

Ulica została nazwana na cześć Tytusa Chałubińskiego, lekarza, działacza społecznego i wielkiego miłośnika Tatr. To osoba, która odegrał kluczową rolę w popularyzacji Zakopanego jako uzdrowiska. Chałubiński był również współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego i propagatorem wycieczek w Tatry. Ulica powstała w połowie XIX wieku jako fragment drogi hutniczej, biegnącej pomiędzy Kuźnicami a Chramcówkami. Używano ją do transportu wyrobów z kuźnickiej huty. Nazwę imienia Tytusa Chałubińskiego otrzymała w 1885 r. jeszcze za życia doktora.

Budynek poniżej ronda Jana Pawła II po przekroczeniu potoku młyniska należy do Tatrzańskiego Parku Narodowego. Został wzniesiony w 1979 r. według projektu warszawskich architektów. Do roku 2008 mieściła się tutaj siedziba dyrekcji TPN, która po rewitalizacji została przeniesiona do Kuźnic. w tej chwili po remoncie i przebudowie budynku mieści się tutaj nowoczesne Centrum Edukacji Przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego. Miejsce dedykowane edukacji ekologicznej i propagowaniu wiedzy o unikalnym ekosystemie Tatr. Można tutaj zgłębiać tajemnice przyrody górskiej, a jednocześnie poznać piękno Tatr w sposób interaktywny i angażujący.

W miejscu, gdzie w tej chwili mieści się Centrum Edukacji Przyrodniczej TPN, znajdował się niegdyś Tartak. Powstał on za czasów Homolacsów, w 1884 r. był wyposażony w dwa tartaki, piły taśmową i tarczową oraz strugarkę. Tartak działał przez cały okres 20-lecia międzywojennego, a w czasie okupacji niemieckiej został rozbudowany. Uciekający z Zakopanego Niemcy zniszczyli tartak całkowicie 29 stycznia 1945 r.

ul. Tytusa Chałubińskiego 42

Drewniany budynek z 1892 r., który Władysław h. Zamoyski wybudował w latach 90. XIX wieku dla służby leśnej i innych pracowników. W domu dla oficjalistów mieściły się biura administracyjne tartaku „Zwierzyniec”, w którym produkowano tarcice i budulec drzewny. W zabytkowym budynki mieściły się biura Tatrzańskiego Parku Narodowego, w tej chwili misa tutaj mieszkania pracowników parku.

zbieg ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego

Doktora Tytusa Chałubińskiego nazywano odkrywcą Zakopanego, co nie zupełnie jest z godne z prawdą. Gdy przybył pod Tatry w połowie XIX wieku po raz pierwszy, Zakopane całkiem dobrze znane i opisane. Jednak jego zasługi przyczyniły się w dużej mierze do rozpracowania miejscowości pod Giewontem. Jego rola w rozwoju Zakopanego jest nieoceniona, to doktor ratował górali podczas epidemii cholery w 1873 roku, był współzałożycielem Towarzystwa Tatrzańskiego, rozpropagował turystykę a jego słynne wycieczki w Tatry, stały się legendarne jeszcze za jego życia.

To również między innymi dzięki jego staraniom Zakopane zyskało status uzdrowiska. Pomnik znajdujący się u zbiegu ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego został postawiony za jego zasługi dla miasta. Całość zaprojektował go Stanisław Witkiewicz, natomiast autorem popiersia doktora i postaci Sabały był Jan Nielborczyk. Uroczyście został odsłonięty 15 grudnia 1903 r. Pod umieszczonym na wysokiej kolumnie popiersiem Chałubińskiego siedzi Jan Krzeptowski Sabała z nieodłącznymi złóbcokami w ręku i smyczkiem w ręku.

Las Chałubińskich to fragment pięknego mieszanego lasu składającego się głównie z okazałych buków. Las jest położony na północ, poniżej pomnika doktora. Jest to miejsce o wysokiej wartości przyrodniczej i historycznej, związane z postacią znanego lekarza. Była to dawna posiadłość Tytusa Chałubińskiego, stał tutaj jego dom, który spłonął w 1945 r., a obecny drewniany domek jest przebudowanym budynkiem gospodarczym.

Do celów mieszkalnych został zaadoptowany przez wnuka Tytusa - Stefana Chałubińskiego, który mieszkał tutaj aż do śmierci. Był on przewodnikiem tatrzańskim, ratownikiem górskim oraz wielkim obrońcą przyrody. To dzięki niemu Las Chałubiński zachował się w naturalnym stanie do dziś i jest prawnie chronionym Pomnikiem Przyrody.

ul. Chałubińskiego 23

Za drewnianym płotem znajduje się zabytkowy dom wybudowany w 1900 roku. Drewniany budynek w stylu zakopiańskim o nazwie Stokrotka w czasie II wojny światowej pełnił istotną funkcję przerzutową. Tutaj znajdował się przez pewien czas punkt kontaktowy kurierów tatrzańskich, którzy dzięki swojej ofiarnej służbie pełnili funkcję łączników między Generalną Gubernią a Węgrami. Warto podkreślić, iż dom stoi kilka set metrów powyżej osławionej złą sławą willi Palace, gdzie swoją siedzibę miało gestapo.

ul. Chałubińskiego 19

Wybudowana w połowie lat dziewięćdziesiątych XIX wieku latach 1896-1897 według projektu architekta Zygmunta Dobrowolskiego, nauczyciela Szkoły Przemysłu Drzewnego. W latach 1898-1906 znajdowała się tutaj pierwsza męska szkoła sanatoryjna z internatem, prowadzona przez Ludwika Szwejgiera. Budynek w okresie międzywojennym zmienił nazwę na „Zameczek”. Dom jest przykładem stylu zakopiańskiego z czasów jego dynamicznego rozwoju. Forma architektoniczna wzorowana była na pierwszym domu w stylu zakopiańskim, czyli na willi „Kolibie”.

ul. Chałubińskiego 7

Willa „Palace” została wzniesiona w 1930 roku jako luksusowy pensjonat dla turystów odwiedzających Zakopane. Architektura budynku, zaprojektowana jako nowoczesny, modernistyczny gmach. Miał pełnić funkcję ekskluzywnego ośrodka wypoczynkowego dla elit z całej Polski. Tutaj w latach 30-stych okresu międzywojennego zatrzymywali się muzycy jak Artur Rubinstein i Paweł Kochański. Obiekt wyróżniał się swoją elegancką architekturą oraz dogodnym położeniem.

W czasie okupacji Niemieckiej budynek, który pierwotnie pełnił funkcję luksusowej willi, stał się jednym z najokrutniejszych miejsc tortur i represji na południu Polski. W 1940 roku budynek został przejęty przez Gestapo i przekształcony w miejsce przesłuchań, tortur i egzekucji. W czasie okupacji zyskał ponurą nazwę „Katownia Podhala”. Przesłuchiwano tu, torturowano i mordowano setki mieszkańców Zakopanego. W piwnicach dawnego pensjonatu utworzono więzienie.

Po wojnie w 1945 roku w „Palce” mieściło się sanatorium Związku Byłych Więźniów Politycznych, a następnie ZBOWiD. Od 1978 roku w byłej siedzibie placówki Gestapo został utworzony Miejski Żłobek Tygodniowy. W dawnych pokojach przesłuchań stanęły dziecięce łóżeczka i szafy z zabawkami.

W latach 90. XX wieku podjęto działania, aby upamiętnić ofiary tortur w Palace. W 1992 roku w budynku urządzono Społeczne Liceum Ogólnokształcące. Od 1994 roku dzięki staraniom doktora Wincentego Galicy powstało Muzeum Męczeństwa.

W grudniu 2017 roku, dzięki zaangażowaniu Zakopanego oraz Stowarzyszenia Muzeum Walk i Męczeństwa „Palace” – Katownia Podhala, po długich latach starań, Gmina zakupiła budynek za kwotę 11,5 mln zł. 13 grudnia 2021 roku Muzeum Tatrzańskie odkupiło od Miasta Zakopane dawny pensjonat Palace, w którym w czasie II wojny światowej mieściła się siedziba Gestapo.

Obecnie mieści się tutaj jedna z filii muzeum. Jest to nie tylko miejsce pamięci, ale również przestrzeń dla działań edukacyjnych. Organizowane są tu spotkania historyczne, wystawy i wykłady, mające na celu przypomnienie o ofiarach wojny oraz uświadamianie o grozie totalitaryzmów.

Budynek Palace w Zakopanem jest dziś symbolem pamięci i przestrogą przed zapomnieniem o bolesnej przeszłości, która dotknęła mieszkańców Podhala podczas II wojny światowej.

Chałubińskiego 5

Jeden z pierwszych budynków postawionych w Stylu Zakopiańskim, zaprojektowany przez twórcę stylu Stanisława Witkiewicza. Dom został wzniesiony w latach 1897-98 dla Teresy Zagórskiej, następnie nieukończony został odkupiony przez dr. Mariana Hawranka. Tutaj mieścił się Dom Zdrowia- pierwsze zakopiańskie sanatorium dla chorych na gruźlicę. Był to pierwszy zakład w Galicji dla chorych na płuca.

Budowniczymi domu byli Wojciech Roj i Jan Obrochta. Po I wojnie światowej sanatorium zostało przekształcone na pensjonat dla gruźlików, leczących się w Zakopanem na własną rękę. Z czasem został przekształcony na zwykły pensjonat o nazwie „Rysy”. Drewniana konstrukcja domu została otynkowana w latach 20. XIX wieku. i tak zachowane jest do dzisiaj. Po II wojnie światowej przez krótki czas swoją siedzibę miała prywatna szkoła im. św. Teresy.

ul. Chałubińskiego 3

Bliźniacze wille, z których jedna jest lustrzanym odbiciem drugiej, zostały wzniesione przed 1894 r. Projektował je Tadeusz Prauss w stylu tyrolskim dla rodziny Langierów, jako wiano dla dwóch córek właścicieli. Pierwotnie funkcjonowały tutaj pensjonaty, w tej chwili znajdują się prywatne mieszkania.