W tragicznym dla narodu polskiego dniu 1 września 1939 r. wkroczyły na teren nowotarszczyzny wojska niemieckie i słowackie. Na wiadomość o napaści wroga gwałtownie ewakuowały się z Zakopanego instytucje państwowe: policja, poczta, sąd, urząd burmistrza i in. Około 14. wojska hitlerowskie, bez walki wkroczyły do Zakopanego i rozpoczął się pięcioletnia okupacja.
Czas niemieckiej okupacji w Tatrach
Przez prawie cały okres okupacji Zakopane i Tatry polskie były zasadniczo zamknięte dla polskiego ruchu turystycznego, wypoczynkowego i leczniczego. Z początkiem okupacji spore partie Polskich Tatr były całkowicie puste. Niemcy nie wchodzili dalej w odleglejsze doliny i w głąb gór.
Granicy w Tatrach pilnowali żołnierze Grenzschutzu często pochodzenia Austriackiego. Schroniska tatrzańskie były z początku prowadzone przez polaków, następnie częściowo przez Grenzschutz a częściowo przez zarządców niemieckich. W Tatrach pomimo zakazów działali polscy taternicy i sportowcy, chodzili po górach i dokonywali choćby pierwszych wejść. Przekraczanie granicy słowackiej było Polakom zabronione przez niemieckie władze okupacyjne. Z końcem wojny niemiecki okupant spalił niektóre schroniska tatrzańskie w ramach akcji przeciwko partyzantom.
Szlaki kurierskie przez Tatry
Zakopane i Podtatrze wyróżniało się swoistą formą konspiracji, to właśnie stąd szli przez Tatry kurierzy tatrzańscy, przerzucając przez granice ludzi i materiały konspiracyjne. Głównie byli to młodzi zakopiańczycy, narciarze — sportowcy, przewodnicy tatrzańscy i to właśnie oni utrzymywali łączność kurierską na linii Zakopane — Budapeszt. Punktami wyjściowymi dla kurierów na Podhalu zwykle było Zakopane, stąd wędrowali oni najczęściej przez Tatry.
Gównie szlaki kurierskie przez Tatry prowadziły:
- Kościelisko — Kościeliskie Kopki — Dolina Tomanowa — Tomanowa przełęcz — Dolina Cicha
- Kościelisko — Hruby Regiel — Przysłop Miętusi — Grzybowiec — Przełęcz pod Kopa Kondracką — Dolina Cicha
- Zakopane — Dolina Strążyska — Grzybowiec — Kopa Kondracka — Dolina Cicha
- Kuźnice — Przełęcz pod Kopa Kondracką — Dolina Cicha
- Kuźnice — Dolina Gąsienicowa — Zawrat — Gładka Przełęcz — Zawory — Dolina Koprowa.
Cała trasa była niebezpieczna, po polskiej stronie kurierom groziły patrole niemieckie a na Słowacji żandarmerii słowackiej. Dodatkowo przejście przez Tatry w okresie zimowym bywało również niebezpieczne ze względu na aktualnie panujące warunki klimatyczne i terenowe. Kurierzy ginęli w trakcie pokonywania trasy oraz po złapaniu w więzieniach gestapo lub obozach koncentracyjnych gdzie często byli zsyłani. Część osób dożyła końca wojny, część z nich zginęła z rąk oprawców. Warto w tym miejscu wymienić kilka z tych osób znanych na kurierskim szlaku: Helena Marusarzówna, Stanisław Marusarz, Józef Krzeptowski, Jan Bobkowski czy szef kurierów Wacław Felczak.
Dolina Chochołowska w trakcie okupacji niemieckiej
To popularna dolina i największa w Tatrach Zachodnich. Na terenie Doliny Chochołowskiej już latem 1939 Oddział II polskiego sztabu Generalnego przeprowadzał szkolenia przyszłych dywersantów, a od 1942 r. szkolenie partyzantów było prowadzone przez placówkę Armii Krajowej „Smrek” z zachodniego Podhala. Zimą w latach 1944-45 w wyższych partiach doliny Chochołowskiej przebywał radziecki oddział partyzancki kpt.Tichonowa.
- Wschodnie zamknięcie wylotu tworzy niska skała, za którą 27 grudnia 1939 r. gestapo zamordowało 9 polaków.
- W dalszej części doliny gdzie kończy się droga asfaltowa znajduje się polana Huciska, której nazwa pochodzi od niedużej huty, znajdującej się tu do XIX wieku. To w tym miejscu obok dawnego parkingu — zrujnowane fundamenty prywatnego schroniska górala Kostusia z Ratułowa, spalonego przez Niemców w 1945 r.
- Na skraju obszernej Polany Chochołowskiej znajduje się Schronisko Chochołowskie wybudowane w 1953 r. w miejscu dawnego schroniska Warszawskiego Klubu Narciarzy z 1933 r. spalonego przez Niemców.
- Obok schroniska w jednym z szałasów znajduje się izba pamięci upamiętniające brawurową akcję ratunkową TOPR w Dolinie Zuberskiej w lutym 1945.
Dolina Kościeliska podczas wojny
Jedna z najpiękniejszych dolin w Tatrach, od dawna stanowiąca cel turytów przyjeżdżających w Tatry. W czasie niemieckiej okupacji dolina była ważnym miejscem, tedy prowadziła jedna z tras kurierów tatrzańskich.
- Od początku okupacji ważnym punktem kontaktowym podziemia był prywatny budyneczek bufetu na Hali Pisanej. W latach 1940-41 prowadzony był przez Emilię i Józefa Berestków. Byli oni jednymi z pierwszych działaczy konspiracyjnych (ZWZ) na Podtatrzu. Dzięki małżeństwu Berestków miejsce to było ważnym punktem na trasie kurierów i przerzutów osób przez Tatry na Węgry. Niestety w 1941 r. zostali aresztowani przez gestapo. Józef był legionistą, zginął w Oświęcimiu, jego żona po ciężkich przejściach wojennych przeżyła. Z początkiem stycznia budynek został spalony przez Niemców.
- Z końcem wojny w latach 1944-45 w Dolinie Kościeliskie ukrywał się oddział partyzancki im. Szczosa, jego dowódcą był Władimir S. Macniewa pseudonim „Potiomkin”.
- W trakcie okupacji przebywający w Dolinie Kościeliskiej („Märchental”) Niemcy dokonali zniszczenia i sprofanowania krzyża Wincentego Pola na Smytniej. Został on wyremontowany po wojnie i na nowo poświęcony w sierpniu 1948 r.
- Przy Niżniej Pysznej Polanie stało do stycznia 1945 r. niegdyś przerobione z szałasu dawne schronisko PTT (Schronisko na Pysznej), Zostało one spalone w czasie II wojny światowej.
Hotel na Kalatówkach
Kalatówki to jedna z piękniej położonych polan tatrzańskich, niegdyś ośrodek Hali Kondratowej. W okresie letnim na polanie prowadzony jest tzw. Kulturowy Wypas Owiec, stoją tutaj szałasy pasterskie.
Na wysokości 1198 m stoi wielki hotel górski PTTK, wbudowany w wał moreny. Budynek od zewnątrz przypomina wielką stajnię szwajcarską, jest typowym przykładem niedostosowania budynku w Tatrach ani do otoczenia, ani do miejscowego budownictwa. Hotel został wybudowany na w 1938 r. z okazji 3-lecia TTN.
W czasie II wojny światowej budynek na Kalatówkach nazywany Berghaus Krakau (Dom górski — Kraków), zarezerwowany był i pełnił funkcje ulubionego miejsca rozrywki niemieckich dostojników. Został w nim zarezerwowany specjalny apartament dla gubernatora generalnego Hansa Franka, który dość często tutaj przebywał. Z końcem stycznia 1940 r. mieszkał tutaj Himmler. Hotel na Kalatówkach gościł również znacznych dygnitarzy hitlerowskich z różnych stron Generalnej Guberni i Rzeszy. Dla schroniska pracowało znacznie rozbudowane gospodarstwo rolno-ogrodnicze w Kuźnicach. Po przejściu frontu hotel na Kalatówkach został ograbiony z urządzeń
przez Rosjan.
Swastyka na Mnichu
Mnich to charakterystyczna turnia widoczna w panoramie nad Morskim Okiem. Nie wybitny pod względem wysokości, ale niezwykle efektowny w kształcie był miejscem gdzie w czasie II wojny światowej, wisiała hitlerowska swastyka.
Z początkiem jesieni 1941 r. „Grenzschutz” zawiesił na wschodniej ścianie mnicha sporych rozmiarów biało pomalowaną swastykę, tak aby była widoczna z daleka. Miała pięć metrów i była wymodelowana w mosiężnej blasze. Na drewnianym stelażu została przymocowana do skały stalowymi nitami.
Wisiała krótko, w sierpniu 1942 r. zrzucili ją młodzi polscy taternicy: 17-letni Jan Krupski i o rok starsi koledzy: Józef Świerk i Józef Uznański. Swastyka wisząca na czterech hakach i linie została nocą pozbawiona swoich zamocowań. Akcja trwała ok. 4 h. Następnie podmuchy wiatru zrzuciły ją w kilka dni później i rozbiły ją całkowicie, pozostały z niej tylko kawałki drewna.
Źródło:
„Wielka Encyklopedia Tatrzańska” Zofia i Witold H. Paryscy
„Tatry Polskie-przewodnik”
Józef Nyka
