Zamość przez lata był miastem, w którym istniały i współegzystowały różne społeczności. Zamojscy Żydzi być jednymi z nich, a synagoga w Zamościu jest jednym z ostatnich, wyraźnych śladów po ich istnieniu. Warto odwiedzić to miejsce, aby dowiedzieć się o nich więcej i obejrzeć całkiem nieźle zachowane wnętrze. Niektórzy twierdzą, iż jest najlepiej zachowaną, późnorenesansową synagogą w Polsce.
Lokalizacja i dojazd
Synagoga w Zamościu zlokalizowana jest na Starym Mieście przy ul. Pereca 14. Mieści się ona kilka minut spacerem od zamojskiego Rynku Wielkiego. Najlepiej przyjść do niej na piechotę, ale o ile przyjeżdżacie samochodem, to najbliżej zlokalizowany jest tzw. „Parking przy Rynku” (sprawdźcie na Google Maps).
Historia społeczności żydowskiej w Zamościu
Pierwsza, drewniana synagoga w Zamościu powstała prawdopodobnie w 1590 roku, ale bardzo gwałtownie została zastąpiona murowaną, którą właśnie opisujemy. Prawo do mieszkania w mieście Zamość Żydzi zyskali w 1588 roku. Warto wspomnieć, iż samo miasto miało wtedy dopiero 6 lat. Dzielnica żydowska zaczęła się tworzyć wokół Rynku Solnego, czyli w samym sercu Starego Miasta. Oprócz synagogi znajdował się tam dom nauki, mykwa czy też szpital żydowski.
Początkowo Zamość zamieszkiwany był przez Żydów sefardyjskich pochodzący z Hiszpania, Turcji czy Włoch, ale w XVII wieku pojawili się tam także Żydzi aszkenazyjscy i społeczność ta zaczęła się mieszać. Była to wówczas jedna z największych gmin żydowskich w Polsce. W okresie międzywojennym Żydzi stanowili prawie 50% wszystkich mieszkańców. Z chwilą wybuchu II Wojny Światowej w Zamościu mieszkało około 12 tysięcy Żydów. Wielu z nich wyemigrowało na wschód, a w mieście zostało około 4 tysiące osób. Wielu z nich zostało przesiedlonych ze Starego Miasta do Nowego Miasta. Likwidacja getta rozpoczęła się w 1942 roku, a jego mieszkańcy byli stopniowo wywożeni do Obozu Zagłady w Bełżcu. Według różnych źródeł szacuje się, iż wojnę przeżyło od 50 do 250 zamojskich Żydów.
Przy okazji poznawania losów zamojskich Żydów, na ekspozycji trafiłem na taką grafikę, która pokazywała budynki żydowskie na planie wszystkich budynków starego miasta w Zamościu. Oczywiście na planie znajduje się też synagoga – to piąty budynek od lewej w drugim rzędzie od góry.
Społeczność żydowska Zamościa posiadała dwa cmentarze. Pierwszy z nich znajdował się przy dzisiejszej ul. Partyzantów, w tej chwili na jego terenie znajduje się Dom Kultury. Drugi znajdował się przy ul. Prostej i podobnie jak pierwszy został zniszczony podczas II Wojny Światowej i później zabudowany. Na tym drugim znajduje się dzisiaj pomnik upamiętniający zamojskich Żydów.
Synagoga w Zamościu i jej skrócona historia
Synagoga w Zamościu powstała w latach 1610-1620 roku, a w późniejszym czasie została rozbudowana o przybudówki z babińcami oraz łącznik z domem kahalnym. Podczas II Wojny Światowej synagoga w Zamościu podzieliła losy wielu budynków tego typu na ziemiach okupowanych. Budynek został zdewastowany i Niemcy urządzili w nim magazyn oraz warsztat. Jej renowacja rozpoczęła się kilka lat po wojnie, a w 1958 roku została przeznaczona na Bibliotekę Miejską, która znajdowała się dawnej synagodze do 2005 roku. Budynek wtedy odzyskała społeczność żydowska, która rozpoczęła trzy letnie prace renowacyjne, po zakończeniu których dawna synagoga została udostępniona zwiedzającym.
Istniała także druga synagoga w Zamościu, która przetrwała do dzisiejszych czasów. Nazywana była Małą Synagoga i znajdowała się przy ul. Gminnej 32. Powstała w 1872 roku na miejscu wcześniejszego, drewnianego obiektu. Została ona zniszczona podczas II Wojny Światowej, a po jej zakończeniu pełniła funkcję przedszkola. Nie zachowały się żadne ślady świadczące o przeszłości religijnej budynku, a dzisiaj pełni funkcję Kościoła Zielonoświątkowego.
Synagoga w Zamościu – dostępność i stan obecny
Dzisiaj synagoga jest pod opieką Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, a zwiedzać ją można od wtorku do niedzieli . W sezonie, który trwa od 1 marca do 31 października, czynna jest ona dla zwiedzających od 10.00 do 18.00, a poza sezonem od 10.00 do 14.00 (grupy powyżej 10 osób mogą zwiedzać o dowolnej godzinie). W synagodze nie ma biletów wstępu, są cegiełki, które trzeba wykupić. Jedna cegiełka kosztuje 9 zł i upoważnia do zwiedzania. Możecie również kupić cegiełki w wyższych kwotach – 20, 50 lub 100 zł.
O różnych wydarzeniach kulturalnych w dawnej synagodze dowiecie się np. z Facebooka Centrum „Synagoga”.
Do wnętrza synagogi wchodzimy przez południowy babiniec. Główne wejście niestety nie jest dostępne. W środku do dyspozycji gości jest główna sala modlitewna, w której możemy oglądać tyle, co zachowało się z oryginalnego wnętrza, judaiki oraz wystawę dotyczącą losów Żydów zamojskich. Ta ostatnia wykorzystuje plansze oraz kioski multimedialne, aby opowiedzieć wiele niezwykłych historii.
Synagoga w Zamościu zbudowana została na planie kwadratu w tzw. stylu polskim. Po przebudowach ma w tej chwili kształt prostokąta. Sala modlitewna jest delikatnie obniżona względem poziomu ulicy. Na jej środku znajduje się kamienny Aron ha-kodesz z XVII wieku. Nie przetrwała do naszych czasów bima, ale ostatnia, która w synagodze się znajdowała była kuta z żelaza i pochodziła z 1787 roku.
Oglądając synagogę z zewnątrz, na pewno zwrócicie uwagę na znajdujący się po lewej stronie od wejścia łącznik i budynek. Są one w zdecydowanie gorszym stanie niż dawna synagoga. Pierwotnie być to „jedna całość”, ale w tej chwili część ta jest w rękach prywatnych i nie była możliwa jej renowacja.
Dawna mykwa w Zamościu
Będąc w Zamościu, warto przespacerować się i obejrzeć z zewnątrz budynek dawnej mykwy – łaźni żydowskiej. Znajduje się ona przy ulicy Zamenhofa 5 i powstała w 1878 roku. W budynku mieściła się łaźnia męska, żeńska i właśnie mykwa. Ta ostatnia znajdowała się na najniższym poziomie, a dno jej zbiornika z wodą znajduje się 9 metrów pod poziomem ulicy. Nie była to jedyna mykwa w Zamościu, ale tylko ta przetrwała. Odkryta została w 2012 roku.
Warto odwiedzić?
Synagoga w Zamościu zlokalizowana jest w samym sercu Starego Miasta. To interesujący budynek opowiadający jeszcze bardziej interesującą historię zamojskich Żydów. Z zewnątrz prezentuje się interesująco, ale o ile będziecie mieli okazję, to zajrzyjcie do środka, aby dowiedzieć się więcej w tej tematyce.
