Miasto to w Polsce słynie z chrząszcza, który brzmi w trzcinie, ale ma zdecydowanie więcej do zaoferowania! Nas zaciekawiła synagoga i cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie, które postanowiliśmy odwiedzić, będąc w okolicy. Przy okazji postoju na selfie z pomnikiem chrząszcza warto zajrzeć do tych miejsc!
Lokalizacja i dojazd
Szczebrzeszyn to miasto zlokalizowane w województwie lubelskim. Oddalony jest on od Zamościa o 21 kilometrów, a od stolicy województwa – Lublina o 80 km. Droga z Kielc nam zajęła trzy godziny, a odległość wyniosła 191 kilometrów.
Synagoga w Szczebrzeszynie zlokalizowana jest przy ul. Sądowej 3 – krótki spacer od Rynku, a cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie mieści się przy ul. Cmentarnej 30 (kilka minut spacerem od synagogi, około pół kilometra). Możecie samochód zostawić przy obu z tych obiektów, ale my polecamy zostawić na Rynku i idąc do synagogi zrobić jeszcze zdjęcie z pomnikiem chrząszcza, a dalej spacerem przejść też na cmentarz.
Synagoga w Szczebrzeszynie
Synagoga w Szczebrzeszynie (o której piszemy) powstała na początku XVII wieku na miejscu starszego obiektu. Pierwsza wzmianka o synagodze w Szczebrzeszynie pochodzi z 1584 roku. W 1648 roku synagoga została zniszczona przez Kozaków, ale przywrócono jej świetność w 1659 roku. Przebudowana została w 1885 roku, a w 1905 została odbudowana po pożarze. Kolejny raz spłonęła w 1939 roku dzięki okupującym miasto Niemcom. Ogień na synagogę przeszedł z podpalonych domów żydowskich. Po II Wojnie Światowej dach budynku zawalił się, ale został odbudowany w latach pięćdziesiątych XX wieku z przeznaczeniem na Dom Kultury.
Budynek utrzymany jest w stylu renesansowym i w tej chwili elewacja jego ma różowy kolor. Z pierwotnej synagogi zachowała się jedynie bryła głównej sali modlitewnej. Pozostałe elementy powstałe w późniejszym czasie. Z pierwotnego wyposażenia synagogi zachował się jedynie Aron Ha-Kodesz. Bima nie przetrwała do dzisiejszych czasów. Materiały archiwalne mówią, iż początkowo była drewniana, a później metalowa. Sala modlitw obniżona jest o około pół metra względem otaczającego synagogę terenu. Dach, który widzimy dzisiaj, nie jest oryginalnym, który przykrywał synagogę, nie do końca wiadomo, jak wyglądał pierwotny.
Na ścianach zachowały się fragmenty ozdób, ale w przeszłości ozdobione były one znacznie bardziej bogate. Na pewno rzuci Wam się w oczy symbol menory oraz wspomniany już Aron Ha-Kodesz z zamieszczonym cytatem z islamu „Stawiam Pana przed sobą zawsze„.
Dzisiaj obiekt ten pełni funkcję Domu Kultury (od 1965 roku). W dawnej, głównej sali modlitw jest scena, ale detale mówiące o przeszłości tego miejsca są wyraźne. Tuż obok synagogi znajdują się także inne świątynie – Kościół Św. Katarzyny oraz cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny.
Synagoga w Szczebrzeszynie wpisana jest do rejestru zabytków na mocy decyzji nr rej. A/475 z 24.05.1956 i 24.03.1970 roku.
Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie
Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie jest wyjątkowy, bo najstarsze nagrobki pochodzą na nim z XVI wieku, a ostatnie z czasów tuż przed II Wojną Światową. Interesująca jest ciągłość pochówków przez stulecia. Podobno tylko cztery cmentarze żydowskie w Polsce mogą poszczycić się tak starymi grobami, a wśród nich obok Szczebrzeszyn znajduje się Kraków, Lesko i Lublin.
Najstarszym zachowanym grobem jest pochodzący z 1545 roku grób Jechiela, syna Mojżesza, a sam cmentarz powstał pierwszej połowie XVI wieku, ale dokładna data nie jest znana. Na wspomnianym już najstarszym grobie znajduje się inskrypcja, którą portal sztetl.org.pl tłumaczy jako „Tu spoczywa mąż prawy n[asz nauczyciel?] Jechiel, syn pana Mojżesza błogosławionej pamięci. Niech będzie dusza jego zawiązana w woreczku żywych. Wyszła dusza jego we wtorek 26 nisan 305 roku według krótkiej rachuby”.
Cmentarz służył podczas II Wojny Światowej jako miejsce egzekucji. Szacuje się, iż wykonano ich około 2000. Cmentarz niszczał podczas wojny, jak i w czasach powojennych. Na cmentarzu znajduje się grób cadyka Symchele i rabina Szlomo, zwanego dobrym.
W 1991 roku Ziomkostwo Żydów Pomnika ufundowało pomnik ku czci ofiar Zagłady, a w 2012 roku Fundacja Dziedzictwa Żydowskiego wykonała nowe ogrodzenie. Na cmentarzu w tej chwili znajduje się około 2000 macewa różnym stanie. Właścicielem cmentarza dzisiaj jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.
Bardzo fajną rzeczą, z którą nie spotkałem się wcześniej, są tabliczki. Możemy na nich znaleźć informacje o konkretnych obszarach cmentarza (np. część żeńska z konkretnego wieku), ale także tłumaczenia tekst z konkretnych macew, dzięki czemu nabierają one zupełnie innego charakteru. Nagle z kamienia z nieznanymi dzisiaj znakami, staje się grobem/pomnikiem mówiącym o danej osobie i jej życiu zarówno bezpośrednio jak i pośrednio poprzez symbole.
Cmentarz wpisany został na listę zabytków dzięki decyzjom nr A/642 z 08.11.1972 (WKZ Lublin) oraz nr TAK / A/333 z 14.12.1985 (WKZ Zamość).
Historia społeczności żydowskiej w Szczebrzeszynie
Najstarsze wzmianki o społeczności żydowskiej w Szczebrzeszynie pochodzą z 1507 roku. Po rozmiarze gminy, można założyć, iż powstała w połowie XV wieku. Żydowscy kupcy ze Szczebrzeszyna pojawiają się w różnorodnych dokumentach w okolicznych miastach. Kolejni właściciele miasta przyznawali Żydom przywileje, które otrzymali również od króla Stefana Batorego.
W 1595 roku Szczebrzeszyn przeszedł w ręce rodziny Zamoyskich. Pierwszy właściciel Zamościa – jak Zamoyjski potwierdził posiadane przez Żydów przywileje. W 1701, 1727 i 1741 w Szczebrzeszynie odbyły się zjazdy Żydów Rzeczypospolitej (Sejm Czterech Ziem).
Po powstaniu Królewska Polskiego (1815) Żydzi stanowili około 1/4 mieszkańców Szczebrzeszyna. Odsetek ten zwiększał się na przestrzeni lat, a po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wyniósł ponad 40%. Przed wybuchem II Wojny Światowej miasto zamieszkiwało około 3200 Żydów, z których większość nie przeżyła wojny.
Co w okolicy?
Szczebrzeszyn to miasto, które chyba każdemu kojarzy się z chrząszczem, co brzmi w trzcinie. Na Rynku miasta stoi jego pomnik, a poza nim też znajdziecie kilka jego przedstawień. Synagoga i cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie nie są bardzo znane wśród turystów, ale ciekawe. Zwłaszcza ten drugi obiekt, dzięki ciekawym opisom przybliża mocno losy lokalnej społeczności.
Będąc w Szczebrzeszynie koniecznie zajrzyjcie do Zamościa, chociaż częściej pewnie wystąpi opcja, iż będąc w Zamościu zajrzyjcie do Szczebrzeszyna. Zamość to piękne miasto, nie bez powodu nazywane perłą renesansu. Zobaczycie tam niezwykły Rynek z Ratuszem, ciekawą starówkę i sporo innych, interesujących obiektów. Warto zajrzeć także do zamojskiej synagogi.
Całkiem niedaleko Szczebrzeszyna znajduje się również Zwierzyniec, który jest celem podróży wielu turystów odwiedzających Roztocze.
Warto odwiedzić?
Synagoga i cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie to ciekawi świadkowie losów społeczności żydowskiej zamieszkującej miasto. Synagoga straciła trochę uroku, ale przez cały czas widać w niej ślady dawnych lat, ale cmentarz żydowski, jako jeden z najstarszych w Polsce, również zasługuje na uwagę. Położony jest nieco na uboczu, a otaczająca go natura dodaje mu uroku. Dzięki wspomnianym tabliczkom informacyjnym może. być to interesująca lekcja historii!
