Orangutany na Sumatrze i Borneo

Gdy długi i straszny krzyk rozbrzmiewa w dżungli Borneo albo Sumatry tubylcy mówią, iż to orangutan opłakuje swoją ludzką małżonkę, która ucieka mu z gniazda. Ta wielka, ruda, samotna małpa ma tak tajemnicze obyczaje, iż opowiadano o niej wiele baśni, zanim naprawdę nie poznano jej życia.

Według Malajów orangutan znaczy „leśny człowiek”. Uważają oni, iż potrafi mówić, ale nie robi tego, gdyż zostałby zmuszony do pracy

Orangutany są uważane za jedne z najinteligentniejszych zwierząt na świecie, dorównując inteligencją czteroletnim dziecku. Gdy patrzy się na ich twarze trudno nie mieć wrażenia, iż są najbardziej „ludzkie” w porównaniu z każdą inną małpą. realizowane są również badania, które mają sprawdzić, czy to orangutany czy szympans ma więcej wspólnego z człowiekiem.

Jakie zatem są orangutany? Poznaj jedne z najbardziej ludzkich małp.

Orangutan jest największym żyjącym ssakiem na drzewach. Ze względu na swoje dość pokaźne gabaryty robi to bardzo powoli. Stopniowo przekłada ręce i nogi, puszcza jedną kończynę wówczas, gdy gałąź jest odpowiednio nagięta a chwyt stabilny. Głównym celem tej drzewnej wędrówki jest poszukiwanie pożywienia i ochrona przed zagrożeniem: pantery, tygrysa i… człowieka.

Ten tryb i sposób przemieszczania się orangutana nie pozwala na pokonywanie zbyt dużych odległości, najczęściej jest to 300-800 m dziennie. Nie posiada dużych, trwałych legowisk, codziennie buduje jedno 20m nad ziemią. Łamie kilka gałęzi i wyściela miększymi łodygami i liśćmi. Cała procedura zajmuje zaledwie kilka minut. Co ciekawe, można rzec, iż budowę gniazda na drzewie mają we krwi. Tylko maluchy śpią z mamą, gniazda parostka są tylko kilka gorzej wykończone od matek. Ponadto młode wychowane w niewoli, które nie mogły przyjrzeć się matce budującej gniazda, same robią intuicyjnie, gdzie tylko mogą.

Orangutany bardzo rzadko schodzą na ziemię i robią to jedynie duże samce, których masa ma odstraszać potencjalne zagrożenie. To częste zaskoczenie dla przejeżdżających na Sumatrę i Borneo turystów będących wcześniej na poszukiwaniach szympansów i goryli. Zadzieranie głowy do góry i szukanie ich z lornetką w gęstwinie lasów jest typowym sposobem podglądania ich życia w naturalnym środowisku.

Dżungla indonezyjska jest jedną z najbogatszych (sprawdź CIEKAWOSTKI O INDONEZJI), a cykl rozwoju roślin, kwitnienia i owocowania daje dostęp do pożywienia przez cały rok. Co ciekawe, nie zaobserwowano, aby jedzenie stanowiło powód do rywalizacji między samcem a samicą. Lżejsze samice penetrują korony drzew w poszukiwaniu owoców, a cięższe samce wybierają niższe partie lasów. Tym samym mają inne upodobania żywieniowe. To dowód na obfitość indonezyjskiej dżungli. Orangutany mają również doskonałą pamięć i wiedzą, w którym miejscu owocuje dana roślina. BYSTRZOCHY!

Co zatem znajduje się w menu orangutana? Jest owocożerny a 2/3 jego diety stanowią owoce chlebowca, mango oraz figi. Nie gardzi durianem. Zjadają również pestki i nasiona, liście oraz korę drzew. Schodzi na ziemię rzadko, aby napić się wody zebranej w zagięciach pnia lub u stóp drzew. Najczęściej jednak wkłada rękę w owoc i wylizuje sok (podobnie pije wodę).

Między samcem i samicą zauważalny jest wyraźny dymorfizm płciowy, co oznacza, iż z pewną łatwością można odróżnić od siebie obie płcie.

Samce są dużo większe od samic, mają gęstsze włosy oraz brodę. Z czasem na ich policzkach pojawiają się wielkie tarcze, półksiężycowe narośla. Tarcze te służą przede wszystkim jako reflektory odbijające dźwięk mający informować inne samce o zakresie terytorium. Posiadacze tych tarcz mają dominującą pozycję w lesie: przede wszystkim w momencie krycia samic zamieszkałych na danym terenie. Swoją przewodnią i władczą pozycję zachowuje do 30. roku życia, gdy staje się bezpłodny. Wówczas młodsze samce mają dostęp do samic, ale dopiero po śmierci dominanta, zaczynają nabywać cech lidera: następcy gwałtownie rosną tarcze policzkowe i zwiększa się masa ciała (z 45 kg choćby do 100 kg!). jednocześnie jego zachowanie staje się bardziej agresywne.

Samce i samice żyją osobno i spotykają się jedynie na okres rui. Zamieszkują podobny teren o obszarze 1-5 km kw. Samice mają upodobania do najbardziej rosłych osobników, ale podobno zdarzają się też gwałty. Wg naukowców zapłodnienie występuje wówczas, gdy samica akceptuje samca.

Orangutany są jedynymi małpami, które kopulują w pozycji brzuszno-brzusznej. Po zapłodnieniu, po 260-270 dniach na świat przychodzi zwykle jedno młode. Zaobserwowano w naturze, iż samica wydaje na świat młode średnio co 6 lat, a to oznacza, iż do wieku 30 lat płodzi 3-4 młode osobniki.

Noworodek orangutana jest maleńki i waży ok. 1,5 km. Pierś matki jest jej całym domem: schronieniem i miejsce, gdzie jest dostęp do jedzenia. Matka jest bardzo opiekuńcza i delikatna wobec malucha, osłania go swoim ciałem przed deszczem i słońcem. Młodemu orangutanowi wystarczy kilka miesięcy, aby zdobyć się na odwagę i ruszyć na swoje pierwsze małe odkrycia okolicy, najczęściej w towarzystwie starszego rodzeństwa, które czynnie bierze udział w wychowywaniu malca.

Zasadniczo orangutany są samotnikami, a jedyny czas, kiedy żyją w luźnych grupach 3-4 osobniki to okres młodzieńczy (między 7 a 10 rokiem życzia). To czas zabawy, akrobacji i podpatrywania, co potrafią starsze, a dla matki czas na kolejną ciążę. Bliski kontakt z matką kończy się ok 7-8 roku życia.

CIEKAWOSTKA: Badacze skonstruowali krzywe wzrostu orangutana oraz człowieka. Jak zauważyli, do drugiego roku rzycia, krzywe przebiegają rónolegle, natomiast potem u orangutana gwałtownie wzrasta i młoda małpa staje się dużo cięższa a ciało szybciej sie rozwija, np. wcześniej rosną zęby stałe.

Współcześnie orangutany występują wyłącznie w gęstych lasach Borneo oraz Sumatry, dwóch wyspach Archipelagu Malajskiego. Niegdyś niewątpliwie zamieszkiwały one obszar dużo większy, o czym mogą świadczyć skamieniałości znalezione na Jawie oraz Azji, na granicy Laosu oraz Chin. Bardzo duże różnice morfologiczne między płciami na pewien czas wprowadziły naukowców w błąd – uważali, iż istniał jeszcze jeden gatunek orangutana. Aktualnie ta teoria nie jest już szerzona.

Dzisiaj przyszłość orangutanów stoi pod wielkim znakiem zapytania. Największym zagrożeniem dla orangutanów jest trata siedlisk. Lasy deszczowe Borneo i Sumatry są wycinane w zastraszającym tempie głównie z powodu:

• produkcji oleju palmowego
• komercyjnego wyrębu drzew
• zakładania plantacji (np. kauczuku, kawy)
• górnictwa i budowy infrastruktury

Dane statystyczne (2000–2020):

• Borneo straciło ponad 30% swoich pierwotnych lasów deszczowych w ciągu 20 lat
• Sumatra – ponad 50% lasów pierwotnych zniknęło od lat 80., a w ostatnich dwóch dekadach zanik znacznie przyspieszył.
• Według Global Forest Watch, Indonezja straciła ponad 9 milionów hektarów lasów pierwotnych tylko między 2001 a 2020 rokiem.

Kolejny problem to nielegalny handel dzikimi zwierzętami i polowania. Choć orangutany są chronione prawnie, w praktyce często stają się ofiarami nielegalnego handlu młodymi (szczególnie popyt na „egzotyczne zwierzęta domowe”), zabijania samic, by odebrać ich młode, konfliktów z ludźmi (orangutany wchodzące na plantacje często są postrzegane jako szkodniki i zabijane)

Regularnie występujące pożary torfowisk i lasów tropikalnych w Indonezji (często celowo wzniecane w celu „oczyszczenia” terenu) niszczą ogromne połacie siedlisk orangutanów i zatruwają powietrze, co prowadzi do wielu chorób i śmierci u ludzi i zwierząt.

Zmiany liczebności populacji orangutanów (2000–2020)
Orangutan borneański ok. 230 000 -> ok. 104 700 ~55%
Orangutan sumatrzański ok. 60 000 -> ok. 13 500 ~77%
Orangutan tapanulski nieznana (niedawno odkryty) < 800 –

Z analizy opublikowanej w Current Biology w 2018 r. wynika, iż od 1999 roku zginęło ponad 100 000 orangutanów borneańskich, głównie z powodu działań człowieka.

Mimo dramatycznej sytuacji podejmowane są intensywne działania, aby zapobiec wyginięciu orangutanów. Tworzy się parki i rezerwaty, takie jak Gunung Leuser (Sumatra), Tanjung Puting (Borneo), Sebangau, Kutai, Danum Valley i inne oraz wyspecjalizowane organizacje, których celem jest rehabilitacja oraz introdukcja orangutanów do powrotu na wolność. Organizacje takie jak Orangutan Foundation International, Borneo Orangutan Survival Foundation i Sumatran Orangutan Conservation Programme (SOCP) prowadzą ośrodki rehabilitacji, gdzie ranne, osierocone i skonfiskowane orangutany uczą się przetrwania przed powrotem na wolność.

Jak można pomóc?

Unikanie oleju palmowego
Wybieranie produktów z certyfikatem RSPO (Roundtable on Sustainable Palm Oil) to sposób na ograniczenie popytu na destrukcyjne uprawy.

Wsparcie organizacji ochrony
Regularne darowizny lub adopcja symboliczna (np. „adoptuj orangutana”) wspiera konkretne działania na miejscu.

Edukacja i presja społeczna
Świadomość konsumentów ma ogromne znaczenie. Coraz więcej firm rezygnuje z oleju palmowego lub pozyskuje go w sposób odpowiedzialny pod naciskiem opinii publicznej.

Orangutany są absolutnie fascynującymi zwierzętami i muszę przyznać, iż mając za sobą tropienie goryli oraz szympansów to właśnie spotkanie z orangutanami zrobiło na mnie największe wrażenie! Dlaczego? Są tak ludzkie, mimika wyrazista do tego stopnia, iż byłam w stanie odczytać ich nastrój.

Aktualnie orangutany można oglądać w naturze (przede wszystkim na Sumatrze) oraz w specjalnych centrach rehabilitacji i introdukcji (Borneo). Różnica doświadczeń między tymi dwoma miejscami jest zasadnicza. Na Sumatrze nie masz gwarancji ich zobaczenia (chociaż przewodnicy bardzo się starają i zwykle to się udaje), ponieważ tropiciele wypatrują ich w koronach drzew w ich naturalnym środowisku. Jak wcześniej zdążyłam napisać, dyndają na gałęziach na wysokości ok.20 m, dlatego warto uzbroić się w lornetkę i lepszy obiektyw do robienia zdjęć. Natomiast na Borneo, gdzie duży nacisk kładzie się na reintrodukcję orangutanów do lasów, przygotowane są specjalne platformy skracające dystans między zwierzęciem a turystą, adekwatnie z gwarancją ich zobaczenia. Tak, jest to aranżowana sytuacja kontaktu, ale dla przyjeżdżających turystów z całego świata pewna okazja spotkania oraz możliwość zasilenia stowarzyszeń, fundacji czy organizacji posiadających projekty ochrony i zwiększenia liczebności tych zwierząt.

O tym, jak przygotować się do spotkania z orangutanami napisałam w osobnym tekście, który znajdziesz TUTAJ.