Podhale i Tatry to nie tylko wspaniałe doliny, szczyty i górskie krajobrazy, to również wciąż żywy folklor góralski. Niepowtarzalny klimat tego górskiego zakątka Tatr tworzą górale, czyli rodzima ludność polskiego Podtatrza. Wizytówką Podhala cały czas budząca zachwyt przyjezdnych, jest wciąż żywy folklor i obyczaje zamieszkałych tutaj górali.
Góralska śleboda
Choć dosyć późno tereny podgórskie i górskie zostały zaludnione, to, jednak wytworzyła się tutaj odrębna kultura góralska. Swoją odrębność Podhale zawdzięcza specyficznym warunkom geograficznym i gospodarczym. Jedną z przyczyn tej odrębności był fakt, iż na niektórych terenach górskich nie występowała pańszczyzna. To stąd tak charakterystyczne cechy górali, często odznaczające się zamiłowaniem do wolności, sprytem, odwagą siła i zręcznością. Zakopane i okoliczne miejscowości podhalańskie ciągle są ośrodkiem żywej kultury, z zachowaną gwarą, zwyczajami i strojem ludowym.
Taniec i muzyka góralska
Osoby przyjeżdżające na Podhale zachwycić mogą się oryginalną muzyka i tańcem góralskim. Góralom słusznie przypisuje się talenty muzyczne i taneczne, budzą zachwyt skoczną muzyką i żywiołowym tańcem. Muzyka góralska jest charakterystycznym elementem kultury ludowej, niespotykanym w innych rejonach polski.
Kapela góralska składająca się z tzw. muzykantów, w tradycyjnym składzie to przede wszystkim instrumenty smyczkowe. Najważniejsze są pierwsze skrzypce, czyli prym — grają muzykę prowadzącą, towarzyszą im jeden lub dwa sekundy, czyli drugie skrzypce oraz basy. Niegdyś w kapeli góralskiej grywano także na dudach oraz złóbcokach, które kojarzą się z Sabałą.
W XIX wieku szczególnie znany i ceniony był skrzypek Bartuś Obrochta. Góralska muzyka była natchnieniem dla wielu wybitnych kompozytorów polskich, do których należeli m. in. Ignacy Paderewski, Karol Szymanowski i bardziej współcześnie Wojciech Kilar. Muzyka góralka towarzyszyła słynnym wyprawą Tytusa Chałubińskiego w Tatry. Wieczorami w szałasach lub na polach, czy halach przy muzyce, śpiewie i tańcach wspólnie się bawiono. Tańce góralskie i śpiewy przy ognisku trwały do późnej nocy.
Góralski taniec jest żywiołowy, czy to jest taniec zbójnicki, czy krzesany, drobny lub zwyrtany. Do tańca przygrywa kapela góralska składająca się z muzykantów.
Obecnie prawie w każdej podhalańskiej wsi istnieje regionalny zespół muzyczny i taneczny. Kultywują one miejscowy folklor muzyczny. Taneczna tradycja wywodzi się w przeważającej mierze — podobnie jak muzyka — z kultury pasterzy wołoskich, utrwaliła się na Podhalu przez stulecia. Taniec jest wciąż żywy na Podhalu i funkcjonuje nie tylko na scenę, ale również w życiu społeczności góralskiej na co dzień. Po wsiach przez cały czas realizowane są wesela oraz różne uroczystości, gdzie nie może, zabraknąć muzyki góralskiej. Taniec i śpiew można podziwiać także na różnych festiwalach, najbardziej znanym jet odbywający się pod koniec wakacji w Zakopanem Międzynarodowy Festiwal Ziem Górskich.
Ubiór góralski
Ważną częścią tradycji góralskiej był i jest strój góralski. Stroje męskie należą do licznej rodziny pasterskich przyodziewków ludów karpackich. Podstawowe części ubioru męskiego do dziś szyte są z sukna z owczej wełny w kolorach białym i brunatnym. W ubiorze górala ważnym elementem są sukienne spodnie, zdobione parzenicami i pieskami, których forma, motywy zdobnicze i kolory pozwalały rozpoznać przynależność regionalną.
Na ubiór stroju górala składają się dodatkowo: kierpce, czyli skórzane obuwie, opasek, czyli szeroki bacowski pas, biała lniana koszula zdobiona na piersi spinką, cucha, czyli gruba kurtka, pilśniowy kapelusz z muszelkami i ozdobiony piórem, dawniej orlim. Szanujący się góral posiada ciupagę — rodzaj laski, narzędzia oraz broni.
Strój kobiecy składał się z białej bluzki, gorsetu haftowanego w motywy kwiatów górskich, długą, szeroką kwiecistą i barwną spódnicę z cienkiego tybetu, wełnianą chustę, kierpce, sznur czerwonych korali.
Budownictwo góralskie
Górale to również urodzeni cieśle, budujący drewniane domy nie tylko na terenach górskich. Tradycyjne budownictwo góralskie przełomu XIX i XX w. to dom szeroko frontowy, symetryczny, składających się z dwóch izb: „czarnej” i „białej”, sieni oraz komory. Górale chałupy budowali z drewna, które było łatwo dostępne porastające okoliczne lasy. Przeważnie były to świerki, z których wybierano zdrowe, rosnące prosto i wysoko, o pniu jak najgrubszym. Dom budowano na zrąb, pierwotnie z płazów, czyli przepołowionych, świerkowych pni. Szpary między belkami uszczelniano z początku mchem, a później tzw. wełnianką, czyli specjalnie skręcanymi garstkami wiór.
Tradycyjna drewniana chałupa posiadała dwuspadowy dach kryty gontem. Front domu budowany był na południe, czyli na godzinę jedenastą, aby jak największa powierzchnie wystawić na działanie promieni słonecznych. Podhalańskie domy w większości niebyły podpiwniczone. Fundament stanowiły wkopane w narożnikach cztery wielkie kamienie tzw. pecki. Charakterystyczną cechą domów było zdobnictwo drzwi, okien, sosrębów, rysi i ganków.
Na postawie budownictwa góralskiego, z końcem XIX w. Stanisław Witkiewicz zaczął projektować wille w tzw. stylu zakopiańskim. Tradycyjne chałupy góralskie do dzisiaj można podziwiać w Chochołowie lub przy ulicy Kościeliskiej w Zakopanem.
Gwara góralska
Znacznie różniąca się od języka literackiego oraz innych odmian regionalnych. Wyraża się w słownictwie, zwrotach gramatycznych i sposobie akcentowania. Gwara ma wiele cech języka staropolskiego, jest blisko spokrewniona z gwarami małopolskimi. Dialekt góralski jest odmianą polszczyzny, podobnie jak większość ludowych gwar ma tendencję do mazurzenia — spółgłoski sz, ż, cz, dź są zastępowane w wymowie spółgłoskami s, z, c, dź.
Gwarą górali podhalańskich zachwycali się najwybitniejsi polscy pisarze i poeci, często wprowadzając ją do języka literackiego, m.in. Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa Tetmajer, Stanisław Witkiewicz, Jan Kasprowicz, czy Henryk Sienkiewicz. Ten ostatni zainspirował się gwarą, którą wykorzystał w powieści „Krzyżacy” jako średniowiecznej polszczyzny. Zbyszko i Jagienka mówią, więc stylizowaną gwarą góralską.
Nazwiska i przydomki góralskie
W podhalańskich wioskach często mieszkańcy mają takie samo nazwisko, nierzadko wywodzące się od zamieszkałej miejscowości np. Krzeptowscy z Krzeptówek. Aby rozróżnić poszczególne osoby na Podhalu, do głównego nazwiska często dodawane są przydomki. Dlatego góral mówi jak się nazywa (imię), jak się woła (przydomek) i jak się pisze (nazwisko).
U najstarszych góralskich rodów często przydomek stanowi drugi człon nazwiska np. Adam Bachleda Curuś, Jan Karpiel Bułeczka. Przy tworzeniu przydomków często używano opisów „jak się do niego idzie” lub gdzie mieszka np. z lasa, lub od wykonywanego zawodów np. kościelny — Gąsienica Kościelny.
Potrawy góralskie
Jadłospis mieszkańców Podhala był dawniej bardzo skromny. choćby w bogatszych gospodarstwach mięso zwierząt hodowlanych jadano rzadko, przeważnie z okazji świąt i uroczystości rodzinnych. Tak klimat, jak i górskie ziemie nie sprzyjały obfitości plonów. Zanim pod Tatrami rozwinęła sie turystyka, wielu mieszkańców Podhala żyło w biedzie.
We wsiach Podhalańskich niegdyś podstawą pożywienia były produkty uzyskane z hodowli, czyli nabiał z mleka owczego i krowiego, nieduża ilość mięsa i tłuszczu zwierzęcego oraz pożywienie zdobywane poprzez zbieractwo i łowiectwo. Pod koniec XX wieku istotnym źródłem pożywienia były artykuły uzyskiwane z uprawy roli. Uprawiano owies, jęczmień, orkisz, ziemniaki, trochę jarzyn i ziół przyprawowych.
Do tradycyjnych potraw do dziś spożywanych należą:
Moskol — placek z ugotowanych, rozgniecionych tłuczkiem ziemniaków, do których dodaje się mąkę tak by powstałą zwarta masa. Następnie formuje się placek grubości 2-3 cm i piecze go na blaszce kuchennej. Po upieczeniu smaruje się go masłem.
Kluska — przyrządza się z kaszy jęczmiennej, mąki, soli i wody. Kasze gotuje się w dużej ilości osolonej wody, na koniec gotowania dodaje się mąki i miesza do zagęstnienia. Tak powstała kluska wykładana jest na talerz i polewana stopioną słoniną ze skwarkami.
Kwaśnica — potrawa z kapusty kiszonej, jest to rodzaj gęstego kapuśniaku z kawałkami mięsa wieprzowego lub z grochem. Do kwaśnicy dodawane są też ziemniaki.
