Kosodrzewina zwana również sosną kosą lub kosówką, to obok sosny zwyczajnej i limby jeden z gatunków sosny rosnącej na terenie Tatr.
Wygląd
Krzewiasta sosna wysokogórska, dorastająca do 3 metrów wysokości, przeważnie jednak niższa. Igły ma po dwie w każdym pęczku, odróżniające się od sosnowatych tym, iż są grubsze, nieco krótsze, bardziej zielone i niekłujące.
Kosówka ma bardzo elastyczne i giętkie konary osiągające 10 m długości, na końcach wzniesione łukowato powyginane do góry na wysokość ok. 2-3 metrów. Gałęzie pokładające się, tworzą gęste, trudne do pokonania zarośla. Kora gładka lub słabo chropowata, koloru ciemnoszarego, niełuszcząca się.
Kosodrzewina kwitnie w czerwcu, szyszki kosówki dojrzewają w trzecim roku, co 2-3 lata zakwita obficiej, niż zwykle. Kwiaty jednopłciowe, męskie zebrane w jajowate, żółte kotki, żeńskie w purpurowo-czerwone szyszeczki. Szyszki siedzące pojedynczo lub po 2-7, kształtu jajowatego o kolorze jasnobrązowym. Pomimo sporej liczby szyszek, płodnych nasion wytwarza niedużo. Kosodrzewina rozmnaża się również wegetatywnie, poprzez zakorzenienie się zwisających gałęzi, które następnie rosną jako samodzielny krzak.
Kosówka ma nieduże wymagania siedliskowe. Rośnie na podłożu skalnym, na glebach próchniczych, rośnie na stokach o różnym nastromieniu. Jest gatunkiem szczególnie światłożądnym, w zacienieniu powoli usycha. W sprzyjających warunkach poszczególne osobniki dożywają wieku 300 lat.
Występowanie
Kosodrzewina rośnie w skrajnie trudnych warunkach. W Tatrach tworzy samodzielne piętro roślinności na wysokości 1550-1800 m nazywane piętrem kosodrzewiny lub subalpejskim.
Poniżej kosodrzewina przeplata się z najwyższymi partiami lasu świerkowego, w optymalnych warunkach osiąga wysokość 2-3 m tworząc nieprzebyty gąszcz. Zdarza się, iż kosodrzewina rośnie pojedynczymi kępami choćby w reglu dolnym. Często schodzi na odosobnione suche skałki wapienne, gdzie pojedyncze krzaki kosówki przyozdabiają wieńcem wierzchołki skał. Najniższe jej stanowisko po polskiej stronie Tatr można zaobserwować w Dolinie Białego.
Powyżej jej adekwatnej górnej granicy również rośnie niezbyt licznie, rozrzucone kępki niskiej, skarlałej kosodrzewiny wchodzą gdzieniegdzie w piętro halne. Najwyżej podchodzi na Barańcu na 2140 m w słowackich Tatrach Zachodnich.
Widoczny z Zakopanego szczyt Sarniej Skały 1377 m porośnięty jest kosodrzewiną, która także zarasta od pewnej wysokości, jego północne zbocze. Można tutaj zaobserwować znaczne obniżenie górnej granicy lasu w porównaniu do jej przeciętnego przebiegu w Tatrach. Gęste zarośla kosodrzewiny rosną w tym miejscu od wysokości 1250 m, czyli ok. 250 m niżej, niż w innych rejonach Tatrzańskiego Parku Narodowego. Kosówka rośnie tutaj dzięki lokalnemu obniżeniu górnej granicy lasu, przypuszczalnie ma to związek z warunkami mikroklimatycznymi wywołanymi przez wiatry wiejące przez Przełęcz w Grzybowcu.
Ważne funkcje w środowisku górskim
Zwarte łany kosodrzewiny zabezpieczają położone niżej lasy przed bezpośrednimi skutkami lawin śnieżnych, spadającymi kamieniami i osuwającym się gruntem, spełniają istotną funkcję przeciwerozyjną. Kosówka chroni niżej położone tereny przed podtopieniami, w trakcie gwałtownych ulew zatrzymując wody opadowe. Luźne, gąbczaste podłoże kosówki porośnięte mchem i gruba warstwa opadłej ściółki, zatrzymuje i bardzo powoli odprowadza masy wody, oddając ją następnie lasowi rosnącemu niżej.
Oprócz czynników klimatycznych oddziałują na nią osuwające się kamienie i warstwy śniegu. Zarośla kosówki bronią się silnym systemem korzeniowym, bardzo elastycznymi pędami i niską formą wzrostu. Wyżej wspomniane adekwatności tworzą z zespołu kosodrzewiny rodzaj przedmurza zabezpieczającego niżej położone hale i lasy górnoreglowe przed zniszczeniem.
Im wyżej, tym kosówka staje się coraz niższa, a jej łany coraz rzadsze. Kosówka należy również do pionierów, gdzie zwykle w reglu górnym po zdarzeniach takich jak lawiny i usuwiska, pierwsza porasta te tereny, oddając go z czasem świerkowi.
Nie tylko kosodrzewina
Miejsca, które porasta kosodrzewina, urozmaicają występujące tam efektowne gatunki ziołorośli np. tojad mocny, omieg kozłowiec, a śród kosówkowe polanki porastają krzaki z borówką czernicą oraz borówką brusznicą. Piętro kosodrzewiny oznacza granice wysokości, gdzie zanika rzeczywiste występowanie form drzewiastych w Tatrach. W zespole utworzonym przez zarośla kosówki licznie występuje jarzębina, ponadto limba, wierzba śląska, a na granicie również brzoza karpacka. Świerk rośnie licznie pośród łanów kosodrzewiny, pojedynczo w grupach składających się z kilku osobników.
Zarośla kosówki są środowiskiem życia dużej liczby gatunków roślin, bezkręgowców, zwierząt i ptaków. Kosodrzewina dla części zwierząt może być źródłem pożywienia. Kuraki tatrzańskie jak cietrzewie i głuszce chętnie spożywają igły oraz pączki kosówki, krzyżodzioby świerkowe żywią się nasionami z twardych szyszek.
Kosówka w Tatrach
Niegdyś, gdy intensywnie wypasano stada owiec na tatrzańskich halach, pasterze karczowali i wypalali kosodrzewinę, aby poszerzyć swoje pastwiska. Także dawniej aż do końca XIX wieku wyrabiano z kosówki olej leczniczy. W Dolinie Białej Wody istniała choćby fabryka tego „lekarstwa” nazywanego balsamem węgierskim. Funkcjonowanie tego zakładu spowodowała duże spustoszenie pośród rozległych obszarów porośniętych kosodrzewiną na granicy Tatr Bielskich i Wysokich.
Wycinanie i niszczenie kosodrzewiny w Tatrach było bardzo szkodliwe, stoki górskie pozbawione naturalnej ochrony ulegały znacznej erozji pod wpływem wody, otwierały drogę lawinom śnieżnym i kamiennym. Obecność kosówki na stokach górskich ma niebagatelne znaczenie dla gospodarki wodnej regionu. Ta terenie Tatr prowadzona jest akcja przywracania zniszczonych stanowisk tej niezwykle pożytecznej, niepozornej sosny.
