Kolegiata w Nowym Stawie – Bazylika Żuławska.

W Nowym Stawie jednym z najważniejszych zabytków jest średniowieczna kolegiata św. Mateusza Apostoła, opiekuna celników. Kościół jest jedną z największych i najważniejszych budowli gotyckich na Żuławach. Jego budowę rozpoczęto na początku XV wieku i ukończono pod koniec tego samego wieku. Kościół jest bardzo ciekawy. Jest to przede wszystkim kościół obronny. Bardzo masywny, można powiedzieć, iż ciężki. Sprawia wrażenie zamku warownego, a nie kościoła. Jego wnętrze jest jasne pomimo mniejszych okien. Nie przytłacza nadmiarem bogatego wyposażenia. Zbudowany został na planie prostokąta. Jest świątynią trójnawową i orientowaną. Kościół ma dwie wieże i podobnie jak kościół Mariacki w Krakowie są różne (zabrakło pieniędzy na budowę). Kościół co interesujące ma płaski, drewniany strop i pomimo przebudowy w XVI wieku zachował swój oryginalny, gotycki charakter. Kościół w XVI wieku dotknął pożar, w wyniku którego spłonęła większość wyposażenia, a sam budynek został dotkliwie zniszczony. Odbudowa nastąpiła pod koniec XVI wieku i wtedy to prezbiterium dostało sklepienie gwiaździste. W XIX wieku pożar znowu strawił kościół. W czasie II wojny światowej ucierpiał tylko dach i okna świątyni. Wyposażenie kościoła to barokowy ołtarz z XVII wieku, który wcześniej znajdował się w kościele św. Katarzyny i Magdaleny w Braniewie. W XVIII wieku parafii Nowego Stawu nie było stać na nowy ołtarz. Korzystając więc z okazji, iż kościół w Braniewie chciał zastąpić swój stary ołtarz nowym, parafia nowostawska zgłosiła się po demontowany ołtarz. Prawdopodobnie dzięki temu ołtarz możemy dzisiaj oglądać, ponieważ kościół braniewski został zniszczony w trakcie II wojny światowej. Oprócz głównego ołtarza są jeszcze cztery małe, barokowe. Chrzcielnica pochodzi z XV wieku. Ambona jest neogotycka z XIX wieku. Cmentarz przy kościele działał do 1945 roku. Można na nim zobaczyć kilka starych nagrobków.