Kalisz zaliczany jest do najważniejszych i najstarszych miejsc związanych z czasami panowania dynastii Piastów oraz chrystianizacją Polski w X w. – wspominał już o nim w rzymskich kronikach z II w. geograf i pisarz Ptolemeusz. Na terenie dzisiejszej dzielnicy Zawodzie w drugiej poł. IX w. powstał gród, który był jednym z ważniejszych grodów kasztelańskich w państwie i pełnił choćby funkcję stolicy czasowo istniejących księstw piastowskich. Do ostatecznej zagłady grodu doprowadzili niestety Krzyżacy w 1331 r., którzy spalili go i splądrowali. Obecny, zrekonstruowany w 2007 r. Rezerwat Archeologiczny „Kaliski Gród Piastów” (podlega pod Muzeum Okręgowe Ziemi Kaliskiej) powstał na podstawie wnikliwych badań archeologicznych, jest zgodny z prawdą historyczną i przenosi nas do czasów naszych piastowskich przodków.
Z czasów Mieszka III Starego pochodzą pozostałości romańskiej kolegiaty pw. św. Pawła, wzniesionej na terenie grodu w poł. XII w. (ok 1155 r.), którą prawdopodobnie też ufundował książę. Podczas prac wykopaliskowych w latach 1958-1965 (prowadzonych przez I. i K. Dąbrowskich) nie tylko zbadano relikty tej świątyni, ale odkryto także domniemany grób Mieszka III, pochowanego w niej w 1202 r. oraz jego syna Mieszka Mieszkowica, zmarłego 9 lat wcześniej (w 1193 r.). W 2007 r., w miejscu książęcej krypty grobowej zebrano ziemię i złożono w urnach w klasztorze pocysterskim w Lądzie i kościele pw. św. Wojciecha w Kaliszu (tam też znajduje się romańska kamienna chrzcielnica, służąca za baptysterium dawnych Kaliszan).
Kolegiata pw. św. Pawła Apostoła była dosyć starannie wykończoną reprezentacyjną budowlą sakralną, zbudowaną z obrobionych ciosów miejscowego piaskowca i granitu w części nadziemnej, oraz głazów eratycznych w części fundamentowej. Był to kościół orientowany, jednonawowy, z wyodrębnionym półkolistym prezbiterium, wysoką prostokątną wieżą od zachodu; w części zachodniej nawy prawdopodobnie istniała empora. Kolegiata posiadała bardzo bogaty wystrój wnętrza, świadczą o tym znalezione fragmenty kamiennych rzeźb, szklanych witraży, oraz sprzętów i naczyń liturgicznych (m.in. pozłacany krzyż procesyjny lub ołtarzowy). Kościół ten stanął w miejscu wcześniejszego, drewnianego kościółka, pochodzącego z początków XI w., co potwierdzają badania prowadzone w latach dziewięćdziesiątych XX w. (pod kierownictwem T. Baranowskiego). Drewniany zarys budowli jest dziś widoczny, we wnętrzu kamiennych fundamentów (w ostatnich latach zrekonstruowano przyziemie świątyni nadbudowując oryginalne relikty), a obok przedstawiona jest makieta romańskiej świątyni z czasów jej świetności, wykonana z kamienia piaskowego. Kaliska kolegiata została prawdopodobnie zniszczona i zburzona w 1233 r., razem z grodem, podczas najazdu księcia śląskiego Henryka Brodatego. Zapoczątkowało to upadek średniowiecznego Zawodzia, romańskie ciosy kamienne rozgrabiono i wykorzystano do innych celów jako doskonały materiał budowlany.
Ciekawostki
Z księciem Mieszkiem Starym, fundatorem wspomnianej kamiennej kolegiaty wiąże się także przechowywana w skarbcu sanktuarium św. Józefa, tzw. patena kaliska, którą podarował on – prawdopodobnie wraz z nie zachowanym do naszych czasów kielichem – pobliskiemu opactwu cystersów w Lądzie. Na rewersie romańskiej pateny (wykonanej przed 1200 r.) przedstawione są postacie: św. Mikołaja, Mieszka III Starego, opata Szymona z Lądu i popiersie złotnika Konrada z Lądu.
Podczas prac archeologicznych na terenie grodu odkryto również relikty romańskiej wieży obronnej (w linii wałów) oraz fragmenty domu mieszkalnego zamożnego kupca lub dostojnika, o czym mogą świadczyć znalezione cenne przedmioty.
cdn.
Damian Rybak
Fotogaleria – :
