Francis Kéré – historia pierwszego czarnoskórego zdobywcy Nagrody Pritzkera

Historia afrykańskiego architekta Diébédo Francisa Kéré to opowieść o pokonywaniu trudności i o tym, iż każdy może spełnić swoje marzenia. Od małej wioski położonej w Burkina Faso, poprzez studia w Europie, aż po międzynarodową sławę, Nagrodę Pritzkera i powrót do ojczyzny, aby tam tworzyć budynki użyteczności publicznej.

Z Burkina Faso do Niemiec

Diébédo Francis Kéré przyszedł na świat 10 kwietnia 1965 roku w Gando – małej wiosce położonej w Burkina Faso. Jej mieszkańcy nie mieli dostępu do elektryczności ani wody pitnej. Tragiczny był też poziom edukacji – ponad 75% z nich nie umiało czytać ani pisać. Ponieważ w okolicy nie było żadnej szkoły, ojciec przyszłego architekta wysłał go, kiedy ten miał siedem lat, do pobliskiego miasta. Tam Francis Kéré zamieszkał u wujka i zaczął chodzić do szkoły – jako pierwszy z mieszkańców rodzinnej wioski.

Francis Kéré – foto Astrid Eckert

Po jej ukończeniu zdobył zawód stolarza, który bardzo przydał mu się w późniejszym etapie życia. W 1985 roku uzyskał stypendium niemieckiego Stowarzyszenia Carla Duisberga, za pomocą którego mógł kontynuować naukę zawodu w Berlinie. Dziesięć lat później dostał kolejne stypendium. Tym razem rozpoczął studia na Wydziale Architektury Politechniki Berlińskiej, gdzie zdobył dyplom w 2004 roku. W tym samym roku założył własne biuro – Kéré Architecture.

Francis Kéré

Mieszkając daleko od rodzinnej wioski Francis Kéré nigdy nie zapomniał o swoich korzeniach i szczęściu, za pomocą którego mógł znaleźć się w zupełnie innym miejscu świata i korzystać z wygód bogatego, europejskiego kraju. Chciał pomóc swojemu regionowi, odwdzięczając się wiedzą i umiejętnościami zdobytymi na studiach. W 1998 wraz z przyjaciółmi założył własną fundację Schulbausteine für Gando e.V. (która później przekształciła się w Kéré Foundation). Jej celem była budowa szkoły w Gando. Projekt był nie tylko gestem wdzięczności dla rodzinnego kraju, ale również pracą dyplomową afrykańskiego architekta.

Szkoła Podstawowa w Gando

Jeszcze w trakcie studiów Francis Kéré rozpoczął pracę nad projektem szkoły podstawowej w swojej rodzinnej miejscowości. Sam dobrze pamiętał zbudowane z betonu i pozbawione cyrkulacji powietrza szkoły w Afryce, które nagrzewały się niemiłosiernie podczas upalnych dni. Jego podejście było całkowicie odmienne. Zaproponował szkołę zbudowaną z dostępnych na miejscu materiałów – cegieł wykonanych z gliny.

Pomysł wywołał początkowo wiele kontrowersji, jednak argumenty architekta przekonały miejscowych do tej koncepcji. Jak sam wspomina, włożył kilka glinianych cegieł do wiadra z wodą i kiedy przetrwały w nienaruszonym stanie kilka dni, zyskały uznanie w ich oczach. Kilka innych pomysłów dotyczących wyglądu przyszłej szkoły zostało również przedyskutowanych z mieszkańcami wioski.

Francis Kéré – Gando Primary School – foto Siméon Duchoud

Na podstawie tych rozmów i własnych doświadczeń architekta powstał budynek idealnie przystosowany do pustynnych warunków. Zbudowany z lekkiej cegły glinianej i wyposażony w otwory okienne, które można zasłaniać żaluzjami regulującymi dopływ światła i cyrkulację powietrza. Innowacją był też podniesiony dach o lekkiej konstrukcji, który chronił szkołę przed deszczem, a jednocześnie nie przeszkadzał w swobodnym przepływie powietrza.

Szkołę zbudowano wspólnymi siłami. W jej konstrukcji pomogli miejscowi rzemieślnicy, jak również sami mieszkańcy wioski. Zakończony w 2001 roku projekt odniósł ogromny sukces, a jego prosta i funkcjonalna architektura stała się wzorcem dla innych szkół budowanych w Afryce. Przeznaczona początkowo dla 150 dzieci placówka z czasem się rozrosła. Dobudowano kolejne klasy (dla 700 uczniów łącznie), dom dla nauczycieli oraz bibliotekę. W 2004 roku Francis Kéré otrzymał za projekt szkoły w Gando nagrodę Aga Khan Award for Architecture (AKAA).

Kolejne szkoły w Afryce

W kolejnych projektach Francis Kéré rozwijał swoją filozofię architektury – wykorzystanie miejscowych materiałów, skorzystanie z pomocy miejscowych specjalistów i zwykłych pracowników, funkcjonalizm i nawiązanie do afrykańskich tradycji. W miejscowości Dano oraz ponownie w Gando powstały kolejne szkoły, tym razem średnie. Zbudowano je w 2007 i 2011 roku korzystając z doświadczeń wyniesionych z budowy pierwszej szkoły w ojczystej wiosce architekta.

Francis Kéré – Secundary School, Dano – Erik-Jan Ouwerkerk

Budynek w Dano powstał z dostępnego na miejscu, czerwonego laterytu. Jego dach ma udoskonaloną konstrukcję, a projekt zorientowano według osi wschód-zachód, żeby zmniejszyć nasłonecznienie. Z kolei w szkole w Gando opracowano naturalny system chłodzenia wykorzystujący ciśnienie wiatru. Warto zwrócić też uwagę na zastosowane w budynku materiały – duży ich procent stanowiło drewno eukaliptusa. W miejscu wyciętych drzew zasadzono drzewa mango – mające niższe wymagania, dające dużo więcej cienia, a przy okazji owocujące. To kolejny z dobrych pomysłów Francis Kéré – rozsądne wykorzystanie surowców naturalnych i troska o to, żeby mogły się odtwarzać.

Afrykański styl

W 2010 roku Francis Kéré zakończył projekt budynków kompleksu Centre of Earth Architecture w Mopti, w północnym Mali. Zespół składa się z trzech budowli wykonanych techniką nawiązującą do lokalnej tradycji. Mury wykonano z bloków prasowanej gliny, które nie są niczym spojone ani malowane. Duża powierzchnia dachów zacienia obiekty, a w ich chłodzeniu pomaga naturalna wentylacja. W projekcie zminimalizowano też wykorzystanie drewna, które jest w Mali coraz trudniej dostępne. Na podobnych zasadach oparto projekt Centrum Medycznego w Léoss w Burkina Faso. Niewielka klinika finansowana z niemieckich funduszy zapewnia opiekę medyczną mieszkańcom miasta, prowadzi szkolenia dla personelu medycznego, zawiera też przestrzeń przeznaczoną na wypoczynek. Po raz kolejny skorzystano przy jej budowie z materiałów dostępnych w okolicy, dbając o naturalne zacienienie i chłodzenie.

Francis Kéré – Centre of Earth Architecture w Mopti – foto Iwan Baan

Kilka kolejnych projektów Francisa Kéré powstało w Mali, Mozambiku, Burkina Faso i Kenii – w większości są to budynki użyteczności publicznej, zawsze jak najlepiej dostosowane do lokalnych warunków i budowane w sposób oszczędny i ekologiczny. w tej chwili w fazie budowy znajduje się jeden z najbardziej prestiżowych projektów przygotowanych przez biuro Francisa Kéré – Parlament Beninu. Budynek docelowo będzie miał powierzchnię 35 tysięcy metrów kwadratowych, a swoją formą przypominać będzie podnóże rozłożystego drzewa. Nawiązuje ona do odwiecznej afrykańskiej tradycji – spotkania starszyzny pod największym drzewem.

Francis Kéré – Benin’s parliament

Nie tylko Afryka

Nieszablonowe podejście do architektury i rosnąca sława Francisa Kéré zaowocowały zleceniami z innych kontynentów. W 2017 roku w londyńskim Hyde Parku architekt z Afryki zaprojektował Serpentine Pavilion – letnią część wystawową Serpentine Galleries. Dwa lata później opracował w Kalifornii instalację „Sarbalé Ke”, która stanowiła część Festiwalu Muzyki i Sztuki w Coachella. Inspirowany afrykańską przyrodą projekt składał się z 12 ogromnych, kolorowych namiotów przypominających pnie baobabu. W tym samym roku w Montanie powstał Xylem – pawilon przeznaczony na potrzeby galerii Tippet Rise Art Centre. Budowla jest swoistym hołdem dla drzewa i jego wewnętrznej struktury. Umieszczona w środku zalesionego terenu, z lotu ptaka sama przypomina gigantyczny pień drzewa w przekroju.

Francis Kéré – Serpentine Pavilion – foto Ste Murray

2022 – Nagroda Pritzkera

Francis Kéré był laureatem wielu ważnych nagród, jednak na tę najważniejszą w świecie architektury – Nagrodę Pritzkera (The Pritzker Architecture Prize) – musiał poczekać do 2022 roku. Zdobył ją jako pierwszy czarnoskóry projektant, jak również pierwszy przedstawiciel Czarnego Kontynentu. Jury doceniło jego indywidualne podejście do architektury, poszanowanie tradycji i wykorzystanie afrykańskiej stylistyki w projektach. Z uznaniem spotkała się również kooperacja z lokalnymi społecznościami, ich aktywizacja i zaangażowanie w prace projektowo-budowlane.

Francis Kéré – Xylem Pavilion in Fishtail – foto Iwan Baan

Chwalono dbałość o środowisko naturalne, oszczędne korzystanie z miejscowych materiałów i jak najlepsze dostosowanie budynków do warunków klimatycznych. Wszystko to sprawiło, iż w 2022 roku najwyższy laur zdobyła nie architektura ultranowoczesnych, obłędnie drogich wieżowców, a prosta i tradycyjna, wracająca do najdawniejszych korzeni ludzkości, której podstawowym materiałem jest cegła z gliny najlepiej pasująca do afrykańskich krajobrazów.

Francis Kéré – Sarbalé Ke Pavilion – foto Iwan Baan

Francis Kéré – Surgical Clinic in Léo – foto Iwan Baan