Co to jest Bet Tahara Mendelsohna w Olsztynie?
Zapytaj 10 przygodnie spotkanych osób w Olsztynie o Dom Mendelsohna, a z dużym prawdopodobieństwem zobaczysz zdziwienie na twarzy. O tej perełce architektonicznej wie niewielu mieszkańców stolicy Warmii i Mazur, a co dopiero przyjezdni.
Żydowski dom pogrzebowy Bet Tahara, to młodzieńcze dzieło wybitnego modernisty Ericha Mendelsohna. Ale autor nie był z niego zadowolony i wykreślił z listy swoich realizacji. Nie jest ono szerzej znane w Olsztynie i poza nim. Najlepsze jest to, iż z zewnątrz dwa budynki bardziej przypominają wiejskie chaty z nisko osadzonymi oknami i prostymi dachami.
Dom Przedpogrzebowy Bet Tahara
Mniejszy budynek nazywany był Domem Ogrodnika – opiekuna cmentarza. Większy był przeznaczony na ceremonie pogrzebowe i skrywał trzy pomieszczenia.
Bet Tahara pełniła symboliczną role bramy, przejścia ze świata żywych, do świata umarłych. Dlatego przez wszystkie pomieszczenia biegnie korytarz od wejścia, przez Salę Pożegnań do drzwi prowadzących na cmentarz.
W budynku znajdowała się sala do rytualnego obmywania zwłok, pomieszczenie dla kohena, czyli kapłana, oraz pomieszczenia pomocnicze. Najciekawsza i najpiękniej zdobiona jest Sala Pożegnań oparta o czworokąt a zamiast klasycznej w takich Domach kopuły, ze sklepieniem w formie ostrosłupa czyli inaczej piramidy.
Co interesujące na tym sklepieniem znajduje się jeszcze jedno tzw. pseudosklepienie, które możemy zobaczyć wchodząc na pierwsze piętro.
Wynika to z zasad obrzędów pogrzebowych obowiązujących w judaizmie. Kohen czyli kapłan, który bierze udział w uroczystości nie może być pod jednym dachem z nieboszczykiem, ponieważ stałby się nieczysty.
Pseudosklepienie, które jest nad Salą Pożegnań, jest niezależne od dachu budynku i pełni funkcję drugiego dachu. Dlatego można przyjąć, iż osoba zmarła i kohen są pod różnymi dachami.
Kim był Erich Mendelsohn?
Erich Mendelsohn (żył w latach 1887-1953) był wybitnym niemieckim architektem żydowskiego pochodzenia. Urodził się w Olsztynie, tu chodził do gimnazjum i szkoły średniej. Pochodził z kupieckiej rodziny, a jego ojciec Dawid, właściciel sklepu z ubraniami męskimi widział jego przyszłość w administracji miasta Allenstein.
Erich miał inne plany. Po maturze wyjechał studiować najpierw ekonomię w Monachium, a później architekturę w Berlinie i Monachium.
Światową sławę zyskał jako wybitny twórca budowli ekspresjonistycznych. Do najsłynniejszych należy Wieża Einsteina w Poczdamie ( z którym się przyjaźnił ) i którą to wieżę traktował jako swój debiut artystyczny. Wieża służyła do obserwacji astronomicznych mających potwierdzić teorię względności Einsteina.
zdj.Astrophysikalisches Institut w PoczdamieJego projektu są Dom Tekstylny w Gliwicach, fabryka kapeluszy Luckenwalde, domy towarowe Schocken w Norymberdze i Stuttgarcie, Uniwersytet Hebrajski w Jerozolimie czy budowle sakralne w Stanach Zjednoczonych).
Był jednym z najbardziej awangardowych niemieckich architektów lat 20-stych XX wieku, a jego biuro architektoniczne w Berlinie należało do największych w Europie.
Zmarł w 1953 roku w San Francisco, gdzie był architektem stanu Kalifornia. Dziś śmiało możemy powiedzieć, iż w ponad 700-letniej historii Olsztyna, obok Mikołaja Kopernika był jednym z najwybitniejszym mieszkańców grodu nad Łyną.
Dom Mendelsohna w Olsztynie – historia
W 1911 roku, gdy Erich Mendelsohn był studentem w Monachium otrzymał propozycję realizacji projektu Bet Tahary. Złożył mu ją przyjaciel ojca – doktor Issak Kamnitzer. Był to przewodniczący olsztyńskiej gminy żydowskiej.
Erich Mendelsohn przyjął propozycję traktując ją jako istotną praktykę. Ale gwałtownie stracił emocje do tego projektu. A wizyty w Olsztynie w trakcie projektowania i realizacji budowy męczyły go. Szczególnie ciągły brak środków i szukanie oszczędności.
„Dni tutaj są dla mnie katorgą. Wszystko tutaj jest małe i nędzne, i choćby mój projekt, dom przedpogrzebowy, już nie sprawia mi radości, gdyż dawno już przebrzmiał, a jego wykończenie idzie tak wolno”
( Ruth Leiserowitz „Ślady Ericha Mendelsohna w Prusach Wschodnich”)
pisał do przyszłej żony Luise Mass. Dom Oczyszczenia oddano do użytku w 1913 roku. Niestety dr Kamnitzer nie doczekał tej chwili (R. Będkowski „Erich Mendelsohn, doktor Kamnitzer i olsztyńska Bet Tahara”). Okazało się, iż zamówił Dom Przedpogrzebowy Bet Tahara dla siebie. Zmarł i był… pierwszym którego zwłoki spoczęły w nowym Domu.
Bet Tahara po wojnie
Bet Tahara przetrwała II Wojnę Światową. Do 1951 należała do gminy żydowskiej. W kolejnym dziesięcioleciu zlikwidowano cmentarz, potłuczone macewy (płyty nagrobne) można dziś oglądać na wystawie Domu Mendelsohna.
Dom Oczyszczenia został przekształcony ( może na jego szczęście ) w Archiwum, ale wnętrza zostały zniszczone i przebudowane w stylu neobarokowym. Archiwum istniało do 1996, potem budynek stał opuszczony.
Dom Mendelsohna – dziś
Od 2004 roku Dom Mendelsohna należy do Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP, a od 2005 roku zarządza nim nim stowarzyszenie Borussia.
W 2006 roku rozpoczęły się prace konserwatorskie, które zostały na pewnym etapie ukończone z powodu braku środków. Jednak dzięki nim Dom Mendelsohna robi już i tak duże wrażenie. Gorąco polecamy odwiedzenie tego miejsca.
Historię rewitalizacji można prześledzić na stronie Borusii.
Odrestaurowany Dom Przedpogrzebowy oficjalnie otwarto 21 marca 2013 roku. Dokładnie w 126. rocznicę urodzin architekta Ericha Mendelsohna.
Dziś mieści się tu Centrum Dialogu Międzykulturowego, prowadzone przez Wspólnotę Kulturową Borussia, która organizuje również Festiwal Mendelsohna.
Jednak przez cały czas potrzebuje poszukuje środków, które pozwolą na ukończenie prac nad jego rewitalizacją i wyposażenie budynku oraz uczytelnienie cmentarza żydowskiego. Do realizacji są: odtworzenie inskrypcji hebrajskiej, renowacja posadzki oraz prace konserwatorskie pseudosklepienia w Sali Pożegnań. A także odtworzenie lamp według projektu Mendelsohna, stworzenie lapidarium, gdzie umieszczone zostaną macewy, konserwacja zachowanych fragmentów muru ceglanego oraz budowa szklanego łącznika ( niegdyś budynki łączył łącznik murowany ).
W przygotowaniu tekstu korzystaliśmy z publikacji, które są do kupienia na miejscu i mogą stanowić cegiełkę na utrzymanie i dalszą renowację budynku.
WIĘCEJ TEKSTÓW O OLSZTYNIE ZNAJDZIESZ NA NASZEJ STRONIE:
Olsztyn na blogu Szalonych Walizek
