Dieta eliminacyjna – zasady, wskazania, rodzaje

Dieta eliminacyjna polega na wykluczeniu z jadłospisu określonych grup produktów spożywczych, które dają dolegliwości najczęściej ze strony układu pokarmowego. Jest kluczową interwencją dietetyczną w alergiach i nietolerancjach. Może być stosowana nie tylko ze względów zdrowotnych, ale też ideologicznych czego przykładem jest dieta wegańska. Kto powinien stosować dietę eliminacyjną i jakie zagrożenia mogą wynikać z usunięcia z menu określonych grup produktowych?

Co to jest dieta eliminacyjna?

Pojęcie diety eliminacyjnej należy rozumieć jako interwencję żywieniową, która opiera się na trwałym lub czasowym usunięciu z jadłospisu produktów, których spożycie daje natychmiastowe objawy alergii lub powoduje opóźnioną reakcję poszczególnych układów naszego organizmu. Nadwrażliwość pokarmowa wiąże się z występowaniem powtarzalnych objawów podmiotowych lub przedmiotowych wywołanych przez nietolerowany składnik pokarmowe, które podane w tej samej dawce, nie powodują żadnych dolegliwości u osób zdrowych. Najostrzejszym stanem wywołanym przez określony składnik pokarmu jest wstrząs anafilaktyczny, który niesie zagrożenie dla zdrowia i życia.

Należy też wyodrębnić pojęcie zatrucia pokarmowego, czyli reakcje toksyczne, które są spowodowane obecnymi w żywności związkami chemicznymi, zanieczyszczeniami, drobnoustrojami np. bakteriami takimi jak pałeczka Salmonelli lub laseczka tężca. Mogą one dawać objawy zbliżone do silnych alergii.

Z dietetycznego punktu widzenia stosowanie danej diety eliminacyjnej znajduje uzasadnienie w przypadku tzw. reakcji nietoksycznych, czyli alergii i nietolerancji pokarmowych np. alergia na gluten, białka mleka krowiego lub nietolerancja histaminy. Wskazaniem do wykluczenia określonych grup produktowych są także choroby autoimmunizacyjne, co ma na celu hamowanie odpowiedzi układu odpornościowego, czego przykładem jest stosowanie tzw. protokołu autoimmunologicznego.

Warto dodać, iż diety roślinne również należy zaliczyć do diet eliminacyjnych, a najbardziej restrykcyjna dieta wegańska, nieprawidłowo prowadzona może powodować powstawanie niedoborów ważnych składników odżywczych i niedożywienia. To z kolei prowadzi do nadmiernej utraty masy ciała, dlatego warto regularnie stosować BMI kalkulator, w celu monitorowania wagi.

Dieta eliminacyjna w alergii pokarmowej

Alergia pokarmowa jest reakcją immunologicznozależną, czyli w kontakcie z danym antygenem powstaje gwałtowna odpowiedź ze strony układu odpornościowego.

Alergia występuje z udziałem mechanizmów:

• IgE-zależne np. zespół alergii jamy ustnej, pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny;
• IgE-niezależne np. choroba trzewna, kontaktowe zapalenie skóry;
• IgE-zależne/niezależne (mieszane) np. np. eozynofilowe zapalenie żołądka, atopowe zapalenie skóry;

Do najczęstszych alergenów pokarmowych należą:

• pszenica;
• mleko krowie;
• jaja;
• skorupiaki;
• orzeszki arachidowe;
• orzechy;
• soja.

Objawy alergii pokarmowej:

1. Objawy ze strony jamy ustnej i przełyku np. alergiczne aftowe zapalenie jamy ustnej, refluks przełykowy.
2. Objawy ze strony żołądka i jelit np. wymioty, biegunki, zaparcia, ból brzucha, uczucie przelewania.
3. Objawy skórne np. pokrzywka, rumień, liszaj grudkowy, obrzęk naczyniowy, atopowe zapalenie skóry.
4. Objawy ze strony układu oddechowego np. przewlekły kaszel, astma, duszności, alergiczny nieżyt nosa, zapalenie oskrzeli, nieżyt krtani, nawracające zapalenia płuc.
5. Objawy ze strony układu moczowego m.in. krwiomocz, moczenie nocne i dzienne.
6. Inne objawy uczulenia – wstrząs anafilaktyczny, niedokrwistość, bóle głowy, ataki migreny, zaburzenia snu, obrzęki stawów, nadmierne pocenie się.

Odpowiedź alergiczna może dotyczyć różnych układów i narządów. Na czym polega dieta eliminacyjna w alergii pokarmowej? Wymaga całkowitego usunięcia pokarmu, który uczula np. w celiakii, należy bezwzględnie stosować całkowitą dietę bezglutenową.

Nietolerancja pokarmowa – co to takiego?

Nietolerancja to nadwrażliwość pokarmowa, która w odróżnieniu od alergii nie powstaje z udziałem mechanizmów związanych z odpowiedzią układu odpornościowego. Na podstawie samych objawów trudno jest odróżnić od siebie obie nadwrażliwości, gdyż objawy nietolerancji pokarmowej, są zbliżone do łagodnych reakcji alergicznych, jednak mogą występować ze znacznym opóźnieniem np. po kilku lub kilkudziesięciu godzinach od spożycia nietolerowanego pokarmu.

Nietolerancje pokarmowe powstają w wyniku wrodzonych lub nabytych zaburzeń enzymatycznych w świetle jelita cienkiego. Są to zaburzenia metaboliczne np. nietolerancja laktozy w wyniku braku lub niewystarczającej ilości enzymu laktaza, farmakologiczne np. nadwrażliwość na kofeinę lub niezidentyfikowane np. nietolerancja siarczynów.

Do najczęściej występujących nietolerancji pokarmowych należą:

• nietolerancja laktozy;
• nietolerancja fruktozy;
• nietolerancja histaminy;
• nadwrażliwość na dodatki do żywności;
• nietolerancja kwasu acetylosalicylowego;
• nietolerancja siarczynów.

Zasady diety eliminacyjnej

Eliminacja poszczególnych grup produktów, zawierających składniki będące źródłem problemu powinna zostać wprowadzona niezwłocznie po zdiagnozowaniu problemu. W wielu przypadkach dochodzi do nabycia tolerancji na pokarmy, które dotychczas stanowiły przyczynę dolegliwości. Na przykład wraz z prawidłowym wykształceniem układu odpornościowego dzieci często zdarza się, iż nabywają tolerancję na białka mleka krowiego, mimo wcześniej potwierdzonej diagnostycznie alergii na mleko i konieczności stosowania diety bezmlecznej. Przy nadwrażliwości pokarmowej stwierdzonej u dziecka karmionego piersią konieczna jest dieta eliminacyjna matki.

Warto skonsultować zdiagnozowaną nadwrażliwość pokarmową z dietetykiem, który zaproponuje zbilansowany jadłospis. Stosowanie diety eliminacyjnej na własną rękę może prowadzić do niedoborów składników odżywczych. Wprowadzenie w życie zasad diety eliminacyjnej ułatwi catering dietetyczny. Na przykład przy nietolerancji laktozy sprawdzi się dieta pudełkowa z wykluczeniem produktów mlecznych (lactose free).

Dieta eliminacyjna – najważniejsze zasady

1. Dieta eliminacyjna ma na celu pokrycie zapotrzebowania na wszystkie składniki pokarmowe, białko, tłuszcze, węglowodany, witaminy i składniki mineralne.
2. Usunięciu z jadłospisu powinny podlegać produkty będące źródłem antygenu np. białko jaja, owoce morza, czy rośliny strączkowe.
3. Dobrze jest poznać zamienniki wykluczonych pokarmów np. dla mleka, będzie to napój migdałowy, przy chorobach związanych z nietolerancją glutenu należy zamiast zbóż glutenowych, wprowadzić zboża bezglutenowe takie jak kukurydza, proso, amarantus, komosa ryżowa.
4. Należy dokładnie analizować skład produktu, gdyż często składniki uczulające mogą znaleźć się m.in w wędlinach, pasztetach lub ciastkach.
5. Spożywając posiłki w restauracji, konieczne jest poinformowanie kelnera o swoich nadwrażliwościach pokarmowych i podać listę produktów spożywczych, których nie możesz jeść.
6. Wprowadzenie diety eliminacyjnej może wiązać się z niewystarczającą ilością poszczególnych składników. Dlatego warto szukać produktów fortyfikowanych, które uzupełnią ewentualne niedobory witamin i składników mineralnych. Np. jeżeli jest to dieta bezmleczna – źródłem wapnia mogą być wzbogacane tym składnikiem napoje roślinne i brokuły.

Źródła

1. Dronka-Skrzypczak J. Dieta eliminacyjna. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2020
2. Dittfeld A., Gwizdek K., Parol D. i wsp. Dieta bezglutenowa – charakterystyka grup docelowych. Postepy Hig. Med. Dosw., 2018; 72: 227-239.
3. Grzymisławski M., Dietetyka kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2019.
4. Jarosz M. Alergie pokarmowe. Red. Dzieniszewski, J., PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2005.
5. Michalczuk M., Sybilski A. J.; Nietolerancje pokarmowe Pediatr. Med. Rodz. 2010, 6 (3), 189-193.
6. Obtułowicz K. Alergologia: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2016.
7. Dronka-Skrzypczak, Joanna. Dieta w chorobach autoimmunologicznych. Przepisy. PZWL Wydawnictwo Lekarskie, Warszawa 2018.