Cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim – jeden z najlepiej zachowanych tego typu zabytków w Wielkopolsce

grafywpodrozy.pl 2 dni temu

Zdjęcie: Cmentarz żydowski w Koźminie

Cmentarz żydowski w Koźminie Wielkopolskim zasługuje na chwilę uwagi. Warto się tu wybrać i obejrzeć nekropolię, która cudem przeżyła II wojnę światową, a dzięki staraniom i opiece mieszkańców dotrwała do naszych czasów. Cmentarz powstał XIX wieku. Najstarsza zachowana macewa na cmentarzu żydowskim w Koźminie Wielkopolskim pochodzi z 1806 roku, najmłodsza z roku 1969. Zapraszamy na historyczną podróż do świata, którego już nie ma.

Spis treści

Trochę historii
Cmentarz żydowski w Koźminie – stan obecny
Zwiedzanie i wskazówki praktyczne
Ciekawostki
Kamienie jednak mówią – wystarczy posłuchać
Inne interesujące miejsca w okolicy opisane przez nas
Internetowy przewodnik po Polsce

Trochę historii

Społeczność żydowska w Koźminie Wielkopolski sięga co najmniej XV wieku. W XVIII wieku ich liczebność i znaczenie w mieście znacznie wzrosły. Jjednym z najważniejszych momentów było nadanie przez właściciela miasta, Jana Kazimierza Sapieha, przywileju w 1715 roku, który pozwalał m.in. na budowę synagogi i cmentarza. Początkowo stary cmentarz żydowski w Koźminie istniał przy drewnianej synagodze i datowany był na około 1720 rok. Ze względu na rosnącą społeczność oraz kwestie sanitarne, w końcu XVIII wieku właściciel – Kazimierz Nestor Sapieha – przekazał grunt pod nową nekropolię, wówczas już poza zwartą zabudową miejską.

W latach 1869-1872 stary cmentarz został zlikwidowany, a szczątki zostały przeniesione i złożone w zbiorowej mogile na nowym cmentarzu. Od tamtej pory główną nekropolią społeczności żydowskiej w Koźminie stał się właśnie ten cmentarz przy ul. Wierzbowej.W okresie XIX wieku społeczność żydowska w Koźminie odnotowała największą liczebność. W 1856 roku było 863 mieszkańców wyznania mojżeszowego na 3583 ogółem, co stanowiło około ¼ ludności miasta. Jednak w kolejnych dekadach nastąpił spadek, spowodowany głównie emigracją oraz zmianami politycznymi.

W roku 1923 w Koźminie pozostało już tylko 48 Żydów. W czasie II wojny światowej niemiecka okupacja likwidowała społeczność żydowską Koźmina: 2 listopada 1939 roku zdecydowana większość została wysiedlona do getta w Łodzi, większość nie powróciła. Spośród wszystkich koźmińskich Żydów tylko dwie osoby – ojciec i syn, Nathan Mośkiewicz i Hugon Mośkiewicz przeżyły wojnę, z czego Nathan pozostał w Koźminie do śmierci w 1969 roku.

Cmentarz żydowski w Koźminie – stan obecny

Cmentarz zajmuje powierzchnię około 0,53 hektara. Udało się zinwentaryzować ponad 500 miejsc pochówku. Najstarsza zachowana macewa pochodzi z 1806 roku, najmłodszy pochówek z 1969 roku – to właśnie Nathan Mośkiewicz. W latach 2020-2022 wolontariusze ze Stowarzyszenia Krotochwile podjęli się dokumentacji, mierzenia i fotografowania macew, opracowania mapy cmentarza oraz tłumaczeń inskrypcji. Ten zabytek uchodzi za jeden z najlepiej zachowanych żydowskich cmentarzy na terenie Wielkopolski i to zarówno pod względem liczby zachowanych nagrobków, jak i relatywnie niezakłóconego stanu terenu. Po 1989 roku teren został uporządkowany i częściowo ogrodzony.

Zwiedzanie i wskazówki praktyczne

Jeśli planujesz odwiedzić nekropolię, to mamy kilka wskazówek:

Cmentarz znajduje się przy ulicy Wierzbowej w Koźminie Wielkopolskim.
Teren nekropolii znajduje się nieco na uboczu – najlepiej podjechać lub dojść pieszo z centrum miasta.
Zabytkowe macewy stoją w rzędach. Warto zwrócić uwagę na różnorodność inskrypcji (hebrajskie, niemieckie, mieszane) oraz symbole nagrobne: np. dłonie złożone w geście błogosławieństwa, dzbany, złamane kolumny, świece.
Z uwagi na charakter miejsca należy podczas zwiedzania dostosować się do żydowskich przepisów: nie wchodzić na teren cmentarza w szabat, czyli w sobotę, mężczyźni muszą mieć przykrycie głowy.

Ciekawostki

Na nagrobku zbiorowej mogiły znajduje się hebrajska inskrypcja opisująca przeniesienie szczątków ze starego cmentarza. To niezwykły dokument, ponieważ w judaizmie ekshumacja jest generalnie zabroniona.
Ostatnim pochowanym na cmentarzu był Nathan Mośkiewicz w 1969 roku. Jego grób posiada inskrypcję w języku polskim (co jest wyjątkiem wśród większości macew).
Podczas okupacji niemieckiej istniał plan całkowitej likwidacji nekropolii — nagrobki zostały splądrowane z metalowych ozdób, natomiast do pełnej likwidacji na szczęście nie doszło.
Inwentaryzacja nagrobków doprowadziła do odkrycia fragmentów macew, które wolontariusze składali jak puzzle. Na przykład udało się zrekonstruować całkowicie nagrobek Matyldy Mamlok.

Kamienie jednak mówią – wystarczy posłuchać

Spacer po cmentarzu żydowskim w Koźminie Wielkopolskim to nie tylko spotkanie z historią, ale także z niezwykłą sztuką kamieniarską. Żydowskie nagrobki tworzą tu galerię form, stylów i symboli, które razem układają się w opowieść o przemijaniu, wierze i tożsamości.

Najstarsze z zachowanych nagrobków pochodzą z początku XIX wieku, a dokładnie z roku 1806. Wykonane są głównie z miejscowego piaskowca, czasem z wapienia lub granitu. Wiele z nich zachowało ślady manualnego ciosania -nieregularne krawędzie, lekko chropowate powierzchnie i subtelne linie dłuta świadczą o pracy dawnych rzemieślników, dla których każdy kamień był nie tylko pomnikiem, ale aktem pamięci. Nowsze macewy, z przełomu XIX i XX wieku, zdradzają już wpływ warsztatów kamieniarskich epoki przemysłowej. Są bardziej symetryczne, starannie wypolerowane, czasem uzupełnione o dekoracyjne ramy czy obramienia w duchu neoklasycyzmu.

Formy macew są zróżnicowane, ale zachowują charakterystyczny dla żydowskich nekropolii porządek. Dominują pionowe płyty z półkolistym lub łukowym zwieńczeniem, symbolizującym niebo i wieczność. Niektóre nagrobki przypominają małe portale lub tablice z obramowaniami, pilastrami i gzymsami – echo architektury miejskiej przeniesionej w świat pamięci. W okresie międzywojennym pojawiają się także proste, geometryczne formy o surowym wyrazie, które zdradzają wpływy modernizmu i asymilacji kulturowej Żydów w Polsce.

Inskrypcje na macewach świadczą o językach, jakimi mówiła tutejsza społeczność. Najstarsze napisy są hebrajskie, rozpoczynające się tradycyjną formułą „Tu spoczywa” (פ״נ), często z cytatem z Pisma lub pochwałą zmarłego. Od połowy XIX wieku pojawiają się dwujęzyczne inskrypcje: hebrajskie i niemieckie, odzwierciedlające pruskie wpływy kulturowe i postępującą asymilację. W najnowszych pochówkach, jak w przypadku Nathana Mośkiewicza z 1969 roku, znajdziemy również napisy po polsku. To świadectwo ostatniego etapu obecności Żydów w Koźminie.

Prawdziwe bogactwo cmentarza kryje się jednak w jego symbolice. Każdy relief, każdy znak na kamieniu ma znaczenie. Korony (keter) symbolizują mądrość i cnotę, dłonie złożone w geście błogosławieństwa wskazują na pochodzenie kapłańskie (Kohen), a dzbany i misy – na ród Lewitów, pomagających kapłanom w świątyni. Na grobach kobiet często spotkać można świece i świeczniki, wyrażające troskę o ogień domowego ogniska i szabatowe światło. Złamane kolumny, drzewa lub róże są symbolem przerwanego życia, szczególnie młodo zmarłych. Wśród nowszych nagrobków pojawia się również Gwiazda Dawida, która z czasem stała się znakiem żydowskiej tożsamości narodowej.

Ozdoby macew w Koźminie nie są tylko dekoracją – to język, którym przemawiają zmarli. W ornamentach winnych latorośli, w koronie wyrytej nad imieniem, w hebrajskiej formule „Niech dusza jego będzie związana w węzeł życia” (תהא נשמתו צרורה בצרור החיים) kryje się wiara w ciągłość istnienia i pamięć, której nie zatrze czas.

Dzięki różnorodności materiałów, stylów i motywów, cmentarz żydowski w Koźminie można traktować jak kamienne archiwum lokalnej kultury. To miejsce, w którym każda macewa jest nie tylko pomnikiem, ale także dziełem sztuki i fragmentem opowieści o dawnych mieszkańcach miasta.

Inne interesujące miejsca w okolicy opisane przez nas

Interaktywny darmowy przewodnik po Polsce

Zapraszamy do naszego Interaktywnego przewodnika po Polsce. Mapa ułatwi nawigację po naszych artykułach. Każde zaznaczone na mapie miejsce posiada aktywny link, który przeniesie was do obszernego artykułu. Fotki, historia, zabytki, legendy, godziny otwarcia muzeów, ceny biletów i wiele przydatnych wskazówek. Z mapą planowanie podróży po Polsce staje się proste. To ponad 400 opisanych dokładnie miejsc. W przypadku niektórych miast znajdziecie obszerny przewodnik. I oczywiście mnóstwo fotek, które uwielbiamy robić. Zapraszamy do podróży z nami. Mapa pozostanie zawsze jako pierwsza publikacja na naszej stronie. Będzie zawsze pod ręką. Zaglądajcie tu, ponieważ będziemy cały czas nasz przewodnik rozwijać i uaktualniać.