Bazylika w Grudziądzu, czyli matka grudziądzkich kościołów

Wywiało mnie do Grudziądza, a iż po zwiedzenie zamku, i spacerku po mieście zostało jeszcze trochę czasu do stwierdziłem, iż poszukam świątyni. Znalazłem Bazylikę w Grudziądzu, powstałą około 1310 roku. Sądząc po aktualnym nagromadzeniu ludzi, i jego stopniowym powiększaniu za kilka minut miała się rozpocząć msza. Więc aby w niej zbytnio nie wadzić, dość gwałtownie obfotografowałem wnętrze i się z niego ulotniłem.

Bazylika w Grudziądzu i jej początki

Obecną bazylikę rozpoczęto wznosić jeszcze w 1286 roku na miejscu starszego drewnianego kościoła. Do roku 1310 wniesiono prezbiterium, a resztę, czyli korpus nawowy i wieże ukończono dopiero w drugiej połowie XIV wieku. Opóźnienie to spowodowane było pożarem z roku 1341/45. Bazylika ta należy do jednej z najstarszych na ziemi chełmińskiej z czasem nazwano ją “matką” grudziądzkich kościołów. Prezbiterium ukończone w 1310 roku przez pewien okres funkcjonowało jako samodzielna świątynia, świadczy o tym do dziś czytelny ozdobny szczyt zachodni na strychu.

Historyczne położenie na mapie Grudziądza

Przypuszczalnie jeszcze przed lokacją miasta na prawie chełmińskim w roku 1291 była już wytyczona siatka ulic. Wtedy też po kościół parafialny przeznaczono północno-zachodni blok przyrynkowej zabudowy. Bazylika w Grudziądzu jest położona w historycznej części miasta, w obszarze przylegającym do Głównego rynku. Z czterech stron otaczają go ulice: Ratuszowa, Kościelna, Prosta oraz Spichrzowa. Od zachodniej i północnej strony teren przynależący do świątyni ogranicza dość niski ceglano-kamienny murek. Prawdopodobnie pochodzi on z czasów powstania kościoła.

Przebudowy, zmiany charakteru

Bazylika ta przez cały swój żywot przeszła kilka dość gruntownych przebudów. Przyczyniło się to do dość znacznej zmiany pierwotnego wyglądu. Rokiem 1728 grudziądzka fara przeszła pierwszą dość gruntowną renowację, co też dało jej w pełni barokowy charakter. 10 lat później wieżę nakryto barokowym hełmem, a w roku 1769 wzniesiono wieżyczkę na sygnaturkę. Następnie w latach 1796-1904 zdjęto barokowy hełm a na jego miejsce nałożono klasycyzujący, przy okazji w wieżę wmurowano terakotowe figurki i zwornik wapienny. Obie te rzeczy pochodziły z rozebranej w 1704 kaplicy zamkowej.
Rokiem 1896 gruntowna odnowa spotkała wnętrze, przywrócony mu został gotycki charakter, i wyposażono je w nowe witraże. W roku wybuchu II wojny światowej miała miejsce regotyzacja wnętrza i odkrycie oraz odsłonięcie gotyckich polichromii.
Wojenna zawierucha nie oszczędziła także tej bazyliki, został dość poważnie uszkodzony podczas działań wojennych, czyli: runęła górna część wieży, oraz dachy, spłonęła także większa część wystroju. Kiedy kurz już opadł i dogasł pożar z roku 1945 przystąpiono do odbudowy dachu i sygnaturki. Następnie rok później odnowiono wnętrze, a w 1948 odbudowano wieżę.

Spalona wieża i dobudowane kaplice, potop szwedzki

Wieża uległa pożarowi w roku 1612, na szczęście niedługo potem ją odbudowano, przy okazji przebudowano zachodnie szczyty. Przypuszcza się iż w wieku XV do świątyni w Grudziądzu dobudowano kaplicę św. Michała Archanioła, a po roku 1620 kaplicę Kostków. W latach 1620-24 dobudowano kolejną, ośmioboczną kaplicę Działyńskich. Od 1620 w powstającej kaplicy Działyńskich umieszczono jezuitów, przebywali oni tutaj aż do czasu kiedy “dorobili” się własnego kolegium i kościoła.
W latach 1572-98 oraz w latach potopu i okupacji szwedzkiej 1655-59 kościół ten był przejściowo użytkowany przez protestantów. W roku wyjazdu szwedów, czyli w 1659 wybuch pożar który praktycznie doszczętnie zniszczył świątynię, która niedługo potem została odbudowana. Niektórzy historycy twierdzą, iż ten pożar to sprawka uciekających szwedów.
W latach 1795-96 rozebrano kaplicę św. Michała Archanioła i rodziny Kostków, a wiekiem XIX rozebrano kaplicę Działyńskich. Gdzieś na przełomie wieku XVIII i XIX położono nową posadzkę kamienną, na której powtarza się tajemniczy monogram GK.

Orientowana budowla gotycka

Bazylika w Grudziądzu pod wezwaniem św. Mikołaja jest budowlą wykonaną w stylu gotyckim z cegły. Jest także świątynią orientowana, czyli zwróconą w stronę, z której przyjdzie Chrystus podczas paruzji. Wendyjski układ w prezbiterium, natomiast w partii korpusu układ jest gotycki. Budynek jest kryty dachem dwuspadowym, opinają go dwu i trzyuskokowe szkarpy. Natomiast wieża jest czworoboczna, dość masywna, nakrywa ją dach namiotowy z wieżyczką. Wieża ta jest “wtopiona” w bryłę całej świątyni. W ściany wieży wmurowane są wspomniane wyżej terakotowe rzeźby przedstawiające Matkę Boską wraz z dzieciątkiem oraz samego Chrystusa.
Od północy do prezbiterium przylegają pomieszczenia zakrystii. W północną ścianę nawy głównej wmurowane jest silnie zniszczone, pochodzące z wczesnego baroku epitafium Jana Zygmunta Kostki.

Dwuprzęsłowe prezbiterium, czyli wnętrze

Bazylika w Grudziądzu składa się z dwuprzęsłowego, poligonalnie zamkniętego prezbiterium. Jest ono nakryte krzyżowo-żebrowy sklepieniem oraz z trzynawowego, czteroprzęsłowego korpusu pseudohalowego z ostrołukowymi arkadami między nawami. Wnętrza tych naw nakrywają sklepienia gwiaździste, wsparto je na ośmiobocznych filarach.
Z pierwotnego wyposażenia na uwagę zasługuje granitowa czara chrzcielnicy w typie gotlandzkim z 3 ćw. XII wieku, co interesujące i raczej nie spotykane posiada ona zdobienia w smoki. Zachowały się także dwie granitowe kropielnice z XIII-XIX wieku, usytuowane są one w kruchcie północnej i zachodniej. Z dawnego wystroju zachowały się także fragmenty polichromii z końca XIV wieku na filarze międzynawowym.
W kościele tym znajdują się trzy ołtarze. W ołtarzu głównym pochodzącym z roku 1728 centralne miejsce zajmuje patron fary, czyli św. Mikołaj, a raczej jego obraz. Obraz ten namalował w roku 1950 Jerzy Hoppen na miejsce zniszczonego podczas II w.ś oryginału. Piętro wyżej znajduje się obraz trójcy świętej, namalowany w tym samym roku co poprzedni, ale przez Leonarda Torwida. Powyżej zaś obraz św. Jerzego. W dolnej kondygnacji ołtarza znajdują się rzeźby św. Andrzeja, Pawła, Piotra i Tadeusza Judy. Powyżej przedstawiono św. Jana Neopomucena, Grzegorza Wielkiego, Mikołaja, i Franciszka Ksawerego. Cały ołtarz wieńczy rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

Pierwotnego ołtarza nie stwierdzono

Pierwotny ołtarz w nawie północnej pochodził z poł. XVII wieku, i niestety nie przetrwał. Zachowała się z niego tylko część środkowa i para ażurowych kolumn, oraz predella z malowaną sceną zwiastowania, i barokowe rzeźby z 1 poł. XVIII wieku. W jego zwieńczeniu zaś znajduje się obraz św. Jana Ewangelisty i Łukasza. W zachowanej części środkowej obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1 poł XVII wieku, obraz w sukience srebrnej, trybowanej z początku wieku XVIII.
Natomiast z pierwotnego ołtarza w nawie południowej zachowały się fragmenty kolumn oraz rzeźby św. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty, oraz grupa Ukrzyżowania z poł XIII wieku.
Rekonstrukcję wszystkich 3 ołtarzy zawdzięczamy wspomnianemu wyżej Leonardowi Torwirtowi, który zresztą osobiście namalował większość zniszczonych obrazów z wyjątkiem jednego w ołtarzu głównym.
Ponadto warto też wspomnieć, iż 30-głosowe organy zbudował rokiem 1952 r. Józef Sobiechowski pochodzący z Bydgoszczy wykorzystał on do tego celu części instrumentu z końca XIX w. z auli Seminarium Nauczycielskiego.

Źródło:
1: wikipedia

Galeria