Koszenila, znana jako E120, to barwnik pochodzenia zwierzęcego pozyskiwany z owadów. Wykorzystywana w produktach spożywczych, kosmetykach i lekach jest bezpieczna dla większości osób, choć może wywołać reakcje alergiczne. Kontrowersje związane z jej pochodzeniem i potencjalnymi skutkami ubocznymi sprawiają, iż warto wiedzieć, czym dokładnie jest ten składnik.
Co to jest barwnik koszenila (E120) i jak się go pozyskuje?
Barwnik koszenila, oznaczany jako E120, to naturalny czerwony pigment pozyskiwany z wysuszonych i zmielonych samic owadów Dactylopius coccus, zwanych czerwcami kaktusowymi. Owady te są hodowane głównie na plantacjach opuncji w Peru, Meksyku oraz na Wyspach Kanaryjskich. Do uzyskania 1 kg barwnika potrzeba około 80 000–100 000 owadów.
Pozyskiwanie koszenili polega na zbieraniu dorosłych samic tuż przed złożeniem jaj, ponieważ wtedy zawartość kwasu karminowego w organizmach owadów osiąga maksimum – choćby 20–25% masy ciała. Nie stosuje się substancji chemicznych – proces suszenia przebiega tradycyjnie, poprzez rozściełanie owadów na słońcu lub w suszarniach. Z tak przygotowanych insektów wydobywa się barwnik metodą ekstrakcji wodno-alkoholowej, po czym jest on oczyszczany i standaryzowany, co pozwala otrzymać gotowy surowiec do produkcji karminu i kwasu karminowego.
Karmin – najważniejszy składnik E120 – wyróżnia się wysoką odpornością na światło, ciepło oraz działanie kwasów, przez co jest szeroko wykorzystywany. Koszenila była ceniona już w XVI wieku i przez długi czas zaliczała się do najważniejszych naturalnych barwników na świecie, obok indygo oraz szafranu.
Gdzie najczęściej stosuje się koszenilę w produktach spożywczych i kosmetykach?
Koszenila (E120) najczęściej wykorzystywana jest do barwienia produktów spożywczych na odcienie czerwieni i różu. Dodatek ten spotyka się zwłaszcza w jogurtach owocowych, napojach gazowanych, marmoladach, cukierkach, lodach, a także w produktach mięsnych, takich jak parówki czy kiełbasy, gdzie nadaje im bardziej apetyczny wygląd. W branży cukierniczej i piekarskiej koszenila nadaje intensywną barwę lukrom, polewom oraz żelkom.
W kosmetyce barwnik E120 stosuje się przede wszystkim do koloryzowania szminek, błyszczyków, różów do policzków oraz cieni do powiek. Obecność koszenili można zauważyć również w kosmetykach do pielęgnacji i mycia ciała – żelach pod prysznic, mydłach i szamponach – gdzie zapewnia atrakcyjny czerwony lub różowy odcień preparatom.
Ze względu na szerokie zastosowanie koszenili w różnych branżach, jej obecność można też znaleźć w innych produktach, które wymagają trwałego intensywnego barwienia. Dodaje się ją między innymi do barwionych past do zębów czy kolorowych płynów do płukania ust. Koszenila jest także wykorzystywana do produkcji niektórych farb do włosów oraz do barwienia tekstyliów, choć są to zastosowania mniej powszechne w porównaniu do branży spożywczej i kosmetycznej.
Czy barwnik E120 jest szkodliwy dla zdrowia?
Barwnik E120, czyli koszenila, jest uznawany przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) za ogólnie bezpieczny w poziomach stosowanych w przemyśle spożywczym. Maksymalna dopuszczalna dzienna dawka (ADI) wynosi 5 mg/kg masy ciała, co w praktyce oznacza, iż przeciętne spożycie przez konsumentów pozostaje znacznie poniżej tego limitu.
Niektóre badania wykazały, iż E120 może u niewielkiego odsetka osób powodować reakcje alergiczne lub pseudoalergiczne, szczególnie u osób z predyspozycjami do alergii. Skutki te dotyczą głównie osób uczulonych na produkty pochodzenia owadziego lub wykazujących nadwrażliwość na kwas karminowy, będący głównym składnikiem koszenili.
Dane toksykologiczne nie wskazują na działanie rakotwórcze, mutagenne ani teratogenne barwnika E120 przy przestrzeganiu określonych dawek. Badania przeprowadzone na poziomie populacyjnym nie wykazały podwyższonego ryzyka zachorowania na choroby przewlekłe w wyniku konsumpcji produktów zawierających koszenilę.
Jakie reakcje alergiczne lub skutki uboczne może powodować koszenila?
Koszenila (E120) może wywoływać reakcje alergiczne, zwłaszcza u osób z predyspozycjami do alergii lub astmy. Najczęściej obserwowane skutki uboczne to wysypka, pokrzywka, świąd, a niekiedy także zaburzenia oddychania. Opisywano również przypadki wstrząsu anafilaktycznego po spożyciu produktów zawierających koszenilę, jednak należą one do rzadkości.
Badania kliniczne oraz przypadki medyczne wskazują, iż E120 może nasilać objawy nadwrażliwości u dzieci chorujących na atopowe zapalenie skóry i osób uczulonych na inne składniki pochodzenia owadziego. Szczególnie narażoną grupą są osoby uczulone na roztocza kurzu domowego oraz lateks, u których koszenila może spowodować tzw. reakcje krzyżowe. Zgodnie z danymi Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) reakcje niepożądane na koszenilę występują u mniej niż 1 na 10 000 osób.
Oprócz natychmiastowych reakcji alergicznych, E120 może u niektórych osób powodować łagodne zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak bóle brzucha lub nudności. Reakcje te pojawiają się zwykle po spożyciu większych ilości barwnika, jednak są trudne do jednoznacznego udowodnienia, gdyż mogą być wywołane obecnością innych dodatków. Koszenila nie wykazuje działania mutagennego ani rakotwórczego, natomiast u osób szczególnie wrażliwych zaleca się monitorowanie objawów po spożyciu lub użyciu produktów z tym barwnikiem.
Czy koszenila jest odpowiednia dla wegan i wegetarian?
Koszenila (E120) nie jest odpowiednia dla wegan i większości wegetarian, ponieważ pozyskuje się ją z wysuszonych i zmielonych ciał owadów – czerwców kaktusowych (Dactylopius coccus). Typowe diety roślinne wykluczają składniki pochodzenia zwierzęcego, w tym te uzyskiwane z owadów, stąd barwnik ten nie wpisuje się w założenia weganizmu i większości odmian wegetarianizmu. O ile niektórzy laktoowowegetarianie mogą akceptować produkty pochodzenia zwierzęcego, wyłączając jedynie mięso kręgowców, to jednak koszenila jest odrzucana ze względu na konieczność uśmiercania owadów. Organizacje certyfikujące produkty wegańskie stanowczo wykluczają jej obecność.
Koszenila pojawia się także w niektórych suplementach diety, lekach i kosmetykach, dlatego osoby przestrzegające diety roślinnej muszą zachować szczególną ostrożność. Brak jednoznacznego oznaczenia „produkt niewegański” przy barwniku E120 sprawia, iż należy dokładnie sprawdzać skład produktu.
Poniżej znajduje się zestawienie różnych statusów żywieniowych w kontekście akceptacji koszenili:
| Weganizm | Brak akceptacji | Produkt pochodzenia zwierzęcego (owady), zabroniony |
| Wegetarianizm | Najczęściej brak akceptacji | Składnik pozyskany poprzez zabijanie zwierząt |
| Laktoowowegetarianizm | Zazwyczaj brak akceptacji | Nie stosują produktów z owadów |
| Półwegetarianizm | Możliwa akceptacja | Indywidualna decyzja |
Jak pokazuje powyższa tabela, obecność koszenili czyni produkt niewłaściwym dla wegan i zdecydowanej większości wegetarian. Decyzja o spożyciu barwnika należy zawsze do konsumenta, ale powyższe informacje są niezbędne dla świadomego wyboru zgodnego z przyjętymi zasadami diety.
Jak rozpoznać koszenilę w składzie produktów?
Koszenilę w składzie produktów rozpoznasz przede wszystkim po nazwie „E120”, która jest jej oficjalnym symbolem wg Europejskiego Systemu Identyfikacji Dodatków do Żywności. Oprócz oznaczenia E120 na etykietach mogą pojawiać się także nazwy „koszenila”, „kwas karminowy”, „karminy”, „cochineal”, „CARMINES” lub „natural red 4”. Często producenci używają nazw międzynarodowych, dlatego przy przeglądaniu składu dobrze zwrócić uwagę na wszystkie powyższe określenia.
W niektórych krajach, w tym w Polsce, prawo wymaga podania na etykiecie dokładnej nazwy barwnika lub jego numeru E, więc w praktyce najczęściej znajdziesz oznaczenie „E120” obok określonych składników produktu. W przypadku kosmetyków koszenila pojawia się jako „CI 75470”, co bywa nieoczywiste dla konsumentów, którzy nie są zaznajomieni z systemem INCI (ang. International Nomenclature of Cosmetic Ingredients). Producenci nie mają obowiązku informować, iż barwnik pochodzi z owadów, dlatego osoby uczulone lub przestrzegające diet roślinnych powinny zawsze sprawdzać prefiks E i dodatkowe informacje przy składzie.
Niektóre produkty barwione na czerwono lub różowo mogą zawierać zarówno koszenilę, jak i inne syntetyczne czerwone barwniki. Dla porównania poniżej znajduje się tabela zestawiająca oznaczenia najczęściej spotykanych czerwonych barwników na etykietach produktów:
| Koszenila | E120 | CI 75470 | Naturalne, owady |
| Czerwień Allura | E129 | CI 16035 | Syntetyczne |
| Ponceau 4R | E124 | CI 16255 | Syntetyczne |
| Czerwony buraczany | E162 | Beetroot Red | Naturalne, warzywa |
Tabele tego typu pomagają odróżnić koszenilę od innych czerwonych barwników, co szczególnie doceniają alergicy oraz osoby unikające produktów pochodzenia zwierzęcego. Koszenila może być także ukryta w produktach barwionych, które nie eksponują koloru na opakowaniu, dlatego zawsze należy dokładnie analizować pełen skład.
