Najważniejszym elementem Wigilii Bożego Narodzenia jest uroczysta wieczerza, podczas której na stole pojawia się dwanaście postnych potraw. Choć współczesne menu może różnić się w zależności od regionu, to właśnie liczba dań oraz ich symbolika najbardziej wyróżniają polską Wigilię. Co ciekawe, na przełomie XVIII i XIX wieku wigilijne posiłki były zwykle bardzo skromne, zwłaszcza w uboższych domach. Dopiero w drugiej połowie XIX stulecia, wraz z ogólną poprawą warunków życia na wsi i w miastach, wieczerza wigilijna zaczęła nabierać bardziej uroczystego i obfitszego charakteru. W większości regionów Polski zachowywała przy tym postny, tradycyjny wymiar.
Tradycja spożywania dwunastu potraw nie ma jednego pewnego źródła, ale wiąże się z kilkoma przenikającymi się wątkami. Najczęściej wskazuje się na analogię do dwunastu apostołów. W kulturze ludowej liczba ta symbolizowała również dwanaście miesięcy roku, a więc pełnię cyklu natury. Spożycie każdej potrawy miało zapewnić pomyślność, zdrowie i dostatek w nadchodzących miesiącach. Wreszcie, w dawnych wierzeniach 12 stanowiło liczbę harmonii i równowagi, a więc miało podkreślać niezwykły, niemal sakralny charakter wigilijnego posiłku.
Każde z dań wigilijnych niesie własną historię i symbolikę. Barszcz czerwony z uszkami, jedna z najbardziej charakterystycznych potraw, od średniowiecza pełnił funkcję zupy oczyszczającej, a rubinowy kolor buraków kojarzono ze zdrowiem i życiodajną siłą. W wielu regionach, zwłaszcza na południu Polski, zamiast barszczu podaje się zupę grzybową, gdyż grzyby od wieków miały w kulturze ludowej moc ochronną i łączyły człowieka z naturą. istotną rolę w menu pełnią także ryby, przede wszystkim karp, dziś najbardziej kojarzony z polską Wigilią. Jego obecność na stole spopularyzowała się dopiero w XX w. wraz z rozwojem stawów hodowlanych, jednak symbolika ryby jako znaku chrześcijaństwa i odrodzenia jest znacznie starsza. W podobnym duchu pojawiają się śledzie, dawna, postna potrawa, która dzięki soleniu była powszechnie dostępna choćby zimą. Z kolei pierogi z kapustą i grzybami oraz kapusta z grochem czy grzybami nawiązują do tradycji chłopskiej kuchni, opartej na składnikach przechowywanych przez całą zimę. Kapusta symbolizowała zdrowie i pomyślność, a groch zgodę w rodzinie. Bardzo silnym symbolem jest mak, obecny w makowcach, kutii czy kluskach z makiem. Wierzono, iż niesie ze sobą bogactwo i chroni przed złem. Szczególnie kutia, popularna na wschodzie Polski, łączy w sobie pszenicę, mak, miód i bakalie, czyli składniki, które w tradycji słowiańskiej i chrześcijańskiej oznaczały płodność, dobrobyt i nowe życie. Wigilię zamyka zwykle kompot z suszu, którego owoce, przechowywane z letnich zbiorów, symbolizują ciągłość natury i jej dary, a sam napój ma według tradycji pomagać w „oczyszczeniu” po sutym posiłku.
Choć współczesne stoły wigilijne bywają różne i często odchodzą od dawnych rygorów, sama idea tego wieczoru pozostaje niezmienna. Tradycyjne potrawy, niezależnie od tego, w jakiej formie dziś wracają, są raczej opowieścią o naszych korzeniach niż próbą wiernego odtwarzania przeszłości. To właśnie dzięki smakowi suszonych grzybów, aromatowi maku czy prostocie kapusty pamiętamy, skąd wyrasta nasza świąteczna kultura.
Małgorzata Wojsz
Źródła: Ewa Ołubiec-Opatowska, Ewa Czarniecka-Skubina: „Żywieniowe tradycje świąteczne – dawniej i współcześnie”, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
