Rodzina jako centrum życia społecznego
Badacze od lat podkreślają, iż rodzina u Romów jest podstawową jednostką społeczną, na której opiera się cała struktura wspólnoty. Jak pisze Małgorzata Głowacka-Grajper, „relacje rodzinne u Romów są niezwykle silne, a sieć więzi pokrewieństwa, stanowi fundament organizacji życia społecznego” (Tożsamość i tradycja. Romowie w społeczeństwie polskim, ISNS UW, 2006).
Rodzina często funkcjonuje w modelu wielopokoleniowym. Mieszkanie kilku generacji pod jednym dachem lub w bliskim sąsiedztwie to zjawisko powszechne, szczególnie w grupach o silnym przywiązaniu do tradycji. Współodpowiedzialność za decyzje, obowiązki i wychowanie dzieci jest normą – podział ról i hierarchia są wyraźnie zarysowane.
Przekaz wartości i wychowanie
Rodzina odgrywa zasadniczą rolę w przekazywaniu języka, religii, tradycji i norm moralnych. Jak zauważa Adam Bartosz, „rodzina romska jest głównym kanałem przekazu tradycyjnych wartości – od kultu czystości, przez wzorce zachowań, po światopogląd oparty na honorze i lojalności wobec grupy” (Romowie. Historia i obyczaje, Wydawnictwo Czarne, 2004).
Ważne wartości przekazywane w rodzinie to:
- szacunek dla starszych – osoby starsze są traktowane z wyjątkowym poważaniem i mają duży wpływ na życie rodziny;
- honor i reputacja – dobre imię rodziny jest chronione, a jego naruszenie może prowadzić do społecznego wykluczenia;
- lojalność wobec najbliższych – relacje wewnątrz rodziny mają pierwszeństwo nad wszelkimi zobowiązaniami zewnętrznymi;
- czystość rytualna (marime) – zbiór zasad regulujących codzienne życie, szczególnie w odniesieniu do kobiet, jedzenia i kontaktów fizycznych.
Wychowanie dziewcząt i chłopców
Wychowanie dzieci odbywa się głównie przez obserwację i uczestnictwo w życiu rodzinnym. Ewa Nowicka zwraca uwagę, iż „edukacja w rodzinie romskiej opiera się przede wszystkim na przekazie nieformalnym, kształtującym postawy i role społeczne od najmłodszych lat” (Romowie – inność i przynależność, w: Polska Roma – wspólnota, obcość, tożsamość, 2000).
Dziewczynki przygotowywane są do roli przyszłych matek i opiekunek domu – już od najmłodszych lat uczą się sprzątania, gotowania i opieki nad młodszym rodzeństwem. Chłopcy uczestniczą w pracy dorosłych mężczyzn i uczą się tradycyjnych zajęć, takich jak muzyka, rzemiosło czy handel.
Rola małżeństwa i pozycji kobiet
Małżeństwo to nie tylko związek dwojga ludzi, ale unia rodzin i często klanów. Rafał Jaworski podkreśla, iż „w tradycyjnych grupach romskich o zawarciu małżeństwa decyduje przede wszystkim rodzina, kierując się dobrem wspólnoty i zasadami honoru” (Rodzina w kulturze Romów. Między tradycją a przemianą, Studia Romologica, nr 4, 2011).
Wierność małżeńska, dziewictwo przed ślubem i odpowiednie zachowanie w czasie narzeczeństwa to kwestie o wysokim znaczeniu społecznym. Kobiety po ślubie najczęściej podporządkowują się mężowi i jego rodzinie. Jednak ich rola rośnie z wiekiem – starsze kobiety (matki, babki) mogą mieć istotny wpływ na decyzje rodzinne i wychowanie wnuków.
Rodzina a wspólnota
Rodzina jest pierwszym i najważniejszym ogniwem większej całości – klanu, a dalej wspólnoty romskiej. Jednostka funkcjonuje przede wszystkim jako członek rodziny, rzadko działa samodzielnie. W razie konfliktów lub problemów osobistych sprawy rozstrzygane są wewnętrznie – często przy udziale starszyzny lub instytucji romskiego sądu, tzw. kris.
Jak zauważa Justyna Koprowska, „u Romów podstawowym mechanizmem kontroli społecznej jest właśnie rodzina, która kształtuje wzorce i pilnuje ich przestrzegania” (Zwyczaje i obrzędy rodzinne w społeczności Romów, Lud, t. 94, 2010).
* Ten artykuł został opracowany przy wsparciu Journalismfund Europe. www.journalismfund.eu
